विद्यार्थीको सिकाइ क्षमता तिनको उत्तर कति सिर्जनशील छ भन्ने कुराले देखाउँछ । परीक्षामा प्रश्न नै सिर्जनशील आएन भनेचाहिँ विद्यार्थीले कसरी सिर्जनशील उत्तर दिन सक्छन् ? यसपालिको एसएलसी परीक्षामा त्यस्तै भएको छ, 'सामाजिक अध्ययन' र 'विज्ञान' बाहेक सबै विषयका प्रश्न बजारमा छ्यासछ्यास्ती निस्केका गेसपेपरबाट हुबहु छन् ।
कतिसम्म भने 'आर ई १०१' कोर्ड नम्बरअन्तर्गत अनिवार्य अंग्रेजीको पहिलो रिचार्ड राइमको 'ह्वेर दि रेन्बो' र दोस्रो 'दूधको महत्त्व' बारे सोधिएको 'प्यासेज' समेत गेसपेपरसित हुबहु मिल्छ । यसबाहेक अनिवार्य नेपाली, स्वास्थ्य जनसंख्या तथा वातावरणलगायत विषयका ५० प्रतिशत प्रश्न गेसपेपरसित मिलेका छन् । यसले परीक्षामा 'चोरी' रोक्ने र सिर्जनशील उत्तर खोज्ने पाठ्यक्रम र पनिकाको उद्देश्य विफल बनाएको छ ।
परीक्षा नियन्त्रक खगराज बरालका अनुसार शुक्रबार सकिएको एसएलसीमा चोरी र अनियमिततामा संलग्न करिब ५ सय विद्यार्थी तथा निरीक्षक, सहायक निरीक्षक, गार्डलगायत गरेर करिब ७० जनालाई निष्कासन गरिएको छ । चिट चोर्ने अधिकांश विद्यार्थीले गेसपेपरको प्रयोग गरेको भेटिएको छ । 'त्यसको कारण प्रश्नमा सिर्जनशीलता नहुनु हो,' राजधानीको तरुण माविका प्रधानाध्यापक उदय श्रेष्ठ भन्छन्, 'विद्यालयमा शिक्षण सिकाइमा नयाँपन छैन ।
हरेक १० वर्षमा बदलिनुपर्ने प्रश्नको शैली फेरिएको छैन । घोकिएका, विगत वर्षमै सोधिएका र गेसपेपरमा भएका प्रश्न नै पटक-पटक सोधिने गर्दा परीक्षाको मर्यादा बिथोलिँदै गएको छ ।'
एसएलसीमा सोधिएका प्रश्न हेर्दा लाग्छ कि प्रश्न बनाउनेले गेसपेपर लेखेका छन् वा पाठ्यक्रम र गि्रड नहेरी पाठ्यपुस्तकका आधारमा शिक्षकले प्रश्न बनाएका छन् । औसतमा गाह्रो मानिएको र धेरैको आलोचना खेपेको सामाजिक अध्ययनको प्रश्न भने गि्रड र पाठ्यक्रमको उद्देश्यसित मिल्दो देखिन्छ । नाइटिंगेल स्कुलमा सामाजिक विषयका शिक्षक माधव दाहाल भन्छन्, 'सबै प्रश्न पाठ्यपुस्तकबाटै परेको देखिन्छ । विगत वर्षमा भन्दा फरक र सिर्जनशील भएकाले आलोचना भएको हो । आलोचना गर्नु आवश्यक छैन ।' उनले निजीले पढाएको पुस्तकबाट प्रश्न नपरेकाले आलोचना भएको बताए ।
जनसंख्याको २५ मध्ये १० वटा लामो प्रश्न गेसपेपरका छन् । 'आर ई १३३ बी' कोर्ड नम्बरको जनसंख्या विषयको प्रश्न नम्बर १३ मा कोरा जन्मदर र मृत्युदर निकाल्न भनिएको छ । यसमा मध्य वर्षको जनसंख्या, शिशुको जन्म र मृत्युको संख्या गेसपेपरभन्दा फरक भए पनि अरू उस्तै छ । त्यस्तै समूह 'ख' को पाँच अंक भारको प्रश्न नम्बर ११, १५, १६, १७, १९, २०, २५ लगायत प्रश्न पनि गेसपेपरका समान छन् । विषयवस्तुभन्दा पनि विगत वर्षका प्रश्न हेरेर यसपालिको प्रश्न बनाएको देखिन्छ ।
नियन्त्रक बरालले भने प्रश्नको जिम्मा पाठ्यक्रमअन्तर्गत भएकाले तत्काल सुधार थाल्न नसकिएको तर सामाजिक अध्ययनमा सिर्जनात्मक प्रश्नहरू सोधिएको बताए । उनले भने, 'हामी विद्यार्थी सिर्जनशील हुन्, गेसपेपर र घोकिएको भन्दा मौलिक उत्तर दिऊन् भन्ने चाहन्छौं । सुधार थालिएको छ ।'
अनिवार्य नेपालीको प्रश्न नम्बर १३, १५, १६, १८ पनि विगतमा पटक-पटक सोधिएका र गेसपेपरमा समावेश प्रश्न नै छन् । दुईमध्ये एउटा गर्नुपर्ने सप्रसंग व्याख्या, प्रश्न नम्बर १५ मा 'हामीले आफ्नो कर्तव्य बिर्से इतिहासले धिक्कार्ला, गोली निलेका सहिदको प्यारो लासले धिक्कार्ला र राष्ट्रिय स्वार्थलाई महत्त्व दिने कुशल राजनीतिज्ञ कहिल्यै पनि व्यक्तिगत स्वार्थमा सीमित हुँदैन' भन्ने व्याख्या तथा वादविवादको प्रश्नसमेत गेसपेपरको हुबहु छ । अन्य ऐच्छिक विषयका प्रश्न पनि २० देखि ५० प्रतिशतसम्म गेसपेपरमा
मिलेका छन् ।
परीक्षाका विज्ञ प्रा. तीर्थ खनियाँले शिक्षा मन्त्रालय र निणर्ायक तहमा बसेकाले विद्यालय तहको सुधार नचाहेकाले समस्या आएको बताए । 'परीक्षा किन लिने भन्नेबारे मन्त्रालयका नीति/निर्माताहरू नै प्रस्ट छैनन्,' उनले भने, 'प्रश्नबाट सुधार थाल्ने हो भने कक्षाकोठाको पढाइमा पनि सुधार हुन्छ भन्ने तिनले बुझेका छैनन् । अब पनि नसुधारे ढिला भइसकेको छ ।'
शिक्षाको सिद्धान्तअनुसार प्रश्नले विद्यार्थीको ज्ञान, सीप र अभिवृत्तिलाई समेट्नुपर्छ । 'हाम्रो प्रश्न सोधाइ ज्ञान जाँच्ने खालको छ, शिक्षकले पाठ्यक्रम नहेरी पाठको आधारमा प्रश्न सोध्ने गरेका छन्,' शिक्षाविद् प्रा. मन वाग्लेले भने, 'पाठ्यपुस्तकले ज्ञानको कुरामात्रै बोक्छ । यसले पाठ्यक्रम र गि्रडका उद्देश्य पूरा हुन सक्दैनन् । प्रश्न नै सिर्जनशील नबनाउने हो भने परीक्षा लिनु र विद्यार्थी उत्तीर्ण हुनुको कुनै अर्थ रहँदैन । परीक्षामा चोरीमात्रै बढाउँछ ।'
सरकारले यसपालिदेखि गेसपेपर प्रकाशनलाई गैरकानुनी भन्दै त्यसमा प्रतिबन्ध लगाएको छ । फरक शिक्षकहरूको समूहले मोडरेट गर्ने भए पनि त्यसमा गेसपेपर र सिर्जनाविहीन परीक्षाजन्य सामग्रीका उत्पादकको मिलेमतो हुन सक्ने पाठ्यपुस्तक तथा स्टेसनरी व्यवसायी महासंघका वरिष्ठ उपाधयक्ष हरि अर्यालको आशंका छ । उनले भने, 'सजिलोका नाममा हामी आफैं आफ्ना सन्तानलाई शिक्षाको नाममा मन्दविष ख्वाइरहेका छौं ।'