१. अवधारणा
मानव सबैभन्दा उच्च कोटीको विवेकशील प्राणी हो । स्वभावैले मानिस जुन समाजमा बस्छ, त्यहाँ उसले आफ्नो पहिचान र आत्मसम्मानको खोजि गरिरहेको हुन्छ । समाजमा विद्यमान विविधताहरुको कारणले वर्गीय, जातिय, लैङ्गिक, भाषिक, सांस्कृतिक एवं सामाजिक अधिकारहरुको प्रयोग र संरक्षणमा विभिन्न कठिनाईहरु देखा परिरहेका हुन्छन । त्यसमा पनि बालबालिकाहरुको अधिकारको सुनिश्चितता ठुलो चुनौतिको विषय बन्ने गरेको छ । पछिल्लो समयमा बालबालिकाहरुलाई कुनै पनि आधारमा विभेद गर्न हुँदैन भन्ने अवधारणाको विकास भैसकेपछि बालबालिकाहरुको शिक्षा प्राप्तिको अधिकारको क्षेत्रमा पनि विभिन्नि उपायहरुको खोजि हुन थालेको छ ।
मानव सभ्यताको विकास सँगै मानिसको सोच, मानवीय मूल्य र मान्यतामा परिवर्तन आएको छ । बालबालिकाहरुलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा परिवर्तन आएको छ । यस्तो दृष्टिकोणमा आएको परिवर्तनलाई मूलत तिन समय क्रममा बाँड्न सकिन्छ । प्राचीन समयदेखी बौद्धिक जागरण सम्मको अबधिलाई बालबालिकाको शिक्षाप्रति उपेक्षाको चरण, बौद्धिक जागरण देखी बाल अधिकारको घोषणा सम्म केही हदसम्म हुने खाने कुलीन परिवारहरुका बालबालिकाहरुको निम्ति शिक्षा प्राप्तिको अवसरको अवस्था र संयुक्त राष्ट्रि संघीय बालअधिकार महासन्धी देखी हाल सम्मको अवस्थालाई अधिकारबादी सोचको अवस्थाको रुपमा लिन सकिन्छ ।
बालबालिकाहरुले आफ्नो अधिकारको उपभोग आफैँ गर्न नसक्ने हुनाले उनीहरुको अधिकार संरक्षण गर्न बालविकास, बालबचाउ र बालसहभागिताको सुनिश्चितताको लागि बालअधिकारको व्यवहारिक कार्र्यान्वयन गर्नु आवश्यक हुन्छ । यही आवश्यकतालाई मनन गरि नेपाल सरकारले सन् १९४८ को मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र र सन् १९८९ को बालअधिकार महासन्धीमा हस्ताक्षर गरेर आफ्नो प्रतिबद्धता जनाइसकेको छ । मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र सन् १९४८ को धारा ५ र बालअिधकार महासन्धी सन् १९८९ को धारा १९(१) २८(२) र ३७ मा बालबालिकालाई सजायँ दिन नहुने कुरा उल्लेख छ । बालअधिकारको संरक्षण सम्बन्धी अन्तराष्ट्रिय सम्मेलन सन् २००७ ले सन् २००९ सम्ममा शारीरिक सजायलाई निषेध गर्ने कुरा पारित गरेको छ । नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ को मौलिक हक अन्तरगत बालबालिकाको हक पनि उल्लेख गरेर सरकारले अन्तराष्ट्रिय स्तरमा आफूले गरेको प्रतिवद्धता कार्यान्वयनका लागि प्रयास अगाडि बढाएको छ ।
यसरी अगाडि बढीरहेको बालअधिकारवादी सोचलाई व्यवहारिक रुपमा कार्यान्वयन गराउन बालमैत्री एवं बालकेन्द्रित विद्यालयको अवधारणालाई सार्थक तुल्याउनु पर्दछ । बालमैत्री विद्यालय पछिल्लो समयमा विकसित विद्यालयको परिष्कृत र आलंकारिक रूप हो । शिक्षा बालबालिकाको नैसर्गिक अधिकार हो र यो राज्यको प्राथमिक दायित्वभित्र पर्दछ भन्ने कुरा बालमैत्री विद्यालयले स्वीकार्दछ । ‘बाल विकासका लागि अधिकारमा आधारित गुणस्तरिय शिक्षा र गुणस्तरीय शिक्षाका लागि बालमैत्री विद्यालय र बालमैत्री विद्यालयका लागि पहिचान र आत्मसम्मान सहितको शिक्षण सिकाइ’ भन्ने अवधारणा अहिलेको विश्वमा प्रचलित मान्यता हो ।
बालमैत्री विद्यालयको अवधारणा भौतिक पक्ष कम र व्यवहार बढी हो । बालमैत्री विद्यालय हुन धेरै भौतिक सुविधा चाहिन्छ भन्ने बुझाइ आफैंमा भ्रामक हो । सन् १९७०÷८० को दशकमा विद्यालय स्थापना मात्र गरिदिए विद्यार्थी स्वतः पढ्न आउँछन् भन्ने मान्यता प्रचलित थियो । १९९० पछि सबै बालबालिकालाई आकर्षित गर्न विद्यालयहरु आकर्षक र सुविधा सम्पन्न हुनुपर्छ भन्ने अवधारणा आयो । तर तत्पश्चात पनि बालबालिकाको एउटा ठूलो समूह विद्यालय आउन नसकेपछि बालअधिकार र राज्यको दायित्व अन्तर्गत छात्रवृत्ती, सहुलियत, अवसर, समानता, समता, लागत आदि पक्षहरुमा जोड दिर्ई सबैलाई भर्ना गरी तिनको शैक्षिक अधिकार सुिनश्चित गर्नुपर्छ भन्ने अवधारणा आएको हो । यो कुरा हामी सबैले बुझनु र साँचो अर्थमा अभ्यास गर्नु जरुरी छ । बालमैत्री विद्यालयका बिद्यार्थीहरुलाई सहयोगी, मिलनसार, आत्मविश्वासी र व्यावहारिक बनाई उनीहरुको आत्मसम्मान र आत्मबल बलियो बनाउन बिद्यालयका गतिविधि र शिक्षण सिकाइमा परिवर्तन ल्याउनु जरुरी हुन्छ । विद्यार्थीहरुमा स्व–व्यवस्थापन क्षमता, समालोचनात्मक सोचाइ सीप, समस्या समाधान र निर्णय गर्ने, वकालत गर्ने, समूह कार्य र सहयोग, समानूभूति, अन्तरवैयक्तिक सञ्चार सीप, समझदारी र इन्कार गर्ने जस्ता जीवनोपयोगी सीप तथा स्वस्थ व्यवहारहरुको विकासमा विद्यालयले नै ध्यान दिनुपर्दछ । शिक्षकको दृढ इच्छा शक्ति र व्यवहारबाट मात्र यो कुरा सम्भव छ ।
बालबालिकाहरुको सबै अधिकारहरुको प्राप्तिको लागि ती अधिकारहरुप्रति उनीहरुलाई सजग र सचेत गराउनुपर्ने हुन्छ । उक्त कार्यका लागि प्रभावकारी योजनाबद्ध शिक्षणसिकाई हुन जरुरी हुन्छ । पहिचान र आत्मसम्मान सहितको शिक्षणसिकाईले बालबालिकाहरुको अधिकार स्थापित गराउन मद्धत पुर्याउँछ । फरक संस्कृति, विचार र आस्थाप्रति सहिष्णुता कायम गरी समाजप्रतिको बफादारिता बोध गराउन र बालअधिकारको व्यवहारिक रुपान्तरण गराउनको लागि पहिचान र आत्मसममान सहितको शिक्षणको अवधारणा अघि सारिएको हो । यस्तो शिक्षण सिकाई अहिंसा, दया, समानुभुति र समता जस्ता मुल्यमान्यतामा आधारित हुन्छ । कक्षाकोठामा बालबालिकाहरुको आत्मसम्मानलाई ख्याल गरी विविधतालाई सम्मान गर्ने शिक्षणसिकाइ नै व्यवहारिक हुन सक्छ । बालबालिकाहरुमा पूर्ण सुरक्षाको अनुभुति गराई भयरहित एवं बालमैत्री शिक्षणसिकाइ गर्न र विद्यार्थी विद्यार्थी र शिक्षक शिक्षक बीच सुमधुर सम्बन्ध स्थापित गराउने सिद्धान्तमा आधारित हुन्छ । बालबालिकाहरुको उच्च अपेक्षा, कक्षाकोठाको समता, विविधताको सम्मान, आत्मसम्मान एवं आत्म गौरवको अवस्थाको साथै मर्यादापूर्ण सहभागिता र अवस्था जस्ता सिद्धान्तहरुमा आधारित रहेर शिक्षण सिकाइ कार्य गर्नु अहिलेको प्रमुख आवश्यकता हो । बालबालिकाहरुलाई विद्यालयमा रमाई रमाई सिक्ने अवसर प्रदान गर्ने अवस्थाको सिर्जना गर्नु हामी सबैको दायित्व हो । आजको एक्काइसौँ शताब्दीको प्रतिस्पर्धात्मक विश्वमा बालबालिकाहरुभित्र रहेका अन्र्तनिहित प्रतिभाहरुको प्रस्फुटन गर्न बालबालिकाहरुको अवस्थाको उचित पहिचान गरीआत्मसम्मानको सुअवसर प्रदान गर्ने वातावरण तयार हुने खालको शिक्षण सिकाइमा जोड दिनु जरुरी भईसकेको छ ।
२. महत्व र आवश्यकता
समय अनुकुल व्यवहार परिवर्तन गरी समतामुलक शिक्षणसिकाइ क्रियाकलाप अगाडि बढाउन पहिचान र आत्मसम्मान सहितको शिक्षणलाई महत्वपूर्ण मानिन्छ । यस्तो शिक्षणले प्रत्येक बालबालिकामा आत्मसुरक्षा, आत्मसममान र असल सम्बन्ध कायम राख्न मद्धत पुर्याउँछ । विद्यालयमा बालमैत्री, अपाङ्गमैत्री र भयरहित शिक्षण सिकाइ क्रियाकलाप र मुल्यांकनलाई अगाडि बढाई अहिंसा, दया, समानुभुति एवं समतामुलक समाज निर्माण गर्न यो शिक्षण सिकाइले सहयोग पुर्याउँदछ । विविध भाषा, धर्म, लिङ्ग, जात, संस्कृति भएका बालबालिकालाई समतामुलक व्यवहार गरी विविधताको सम्मान गर्न यसको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । यस्तो शिक्षण सिकाइ बालबालिकाहरुलाई आफ्ना विचार एवं अभिव्यक्तिहरु खुलस्त रुपले आदानप्रदान गर्ने क्षमताको विकास गर्न अति आवश्यक हुन्छ ।
३. कक्षाकोठामा विद्यार्थीको पहिचान र आत्मसम्मानमा बाधा पुर्याउने तत्वहरु
- विद्यालयको भौतिक अवस्था (भवन तथा फर्निचर, बाह्य वातावरण, शौचालय, खेल मैदान, खानेपानी, विद्युत, प्रकाश, हावा, कक्षाकोठाभित्रको बसाई व्यवस्थापन आदि)
- शैक्षिक अवस्था( शैक्षिक सामाग्री, शिक्षण विधि, मुल्यांकन, योजना निर्माण, अतिरिक्त तथा सहक्र्रियाकलापहरु, समन्वय, सहभागिता आदि ।)
- आर्थिक पक्ष(अभिभावक र विद्यालयको आर्थिक अवस्था, गरिबी, बेरोजगारी, पछौटेपन)
- सामाजिक अवस्था(समाजको चेतना, वर्गीय, धार्मिक, भाषिक, जातीय, लैङ्गिक, सामाजिक, सांस्कृतिक मुल्यमान्यता, विद्यालय– समुदाय सम्बन्ध, रितिरिवाज परम्परा )
- राजनैतिक अवस्था
- भौगोलिक अवस्था( विद्यालय सम्मको पहुँच र दुरी, प्राकृतिक प्रकोप, विद्यालयको अवस्थिति)
- शारिरीक र मानसिक अवस्था( उमेर, परिपक्वता, बौद्धिकता, उत्प्रेरणा, सम्बलन, स्वस्थ्य स्थिति, रुचि, अपाङ्गता आदि । )
- सुचना संचार प्रविधिको दुरुपयोग( मोवाइल, इन्टरनेट, टेलिभिजन, रेडियो, पत्रपत्रिका आदि ।)
४. बाधा हटाउने उपायहरु
- एक आपसमा समावेशी र आत्मसम्मानको व्यवहार अगाडी बढाउने
- सहभागी शिक्षण पद्धतिमा जोड दिदैँ समतामुलक सहभागिताको सुनिश्चितता गर्ने
- विद्यालय पहुँचको अवस्थामा वृद्धि गर्ने
- सामाजिक योगदानमा सहयोग पुर्याउने
- प्रोत्साहन र सबलीकरणका कार्यक्रमहरु संचालन गर्ने
- निरन्तर मुल्यांकन पद्धतिलाई प्रभावकारी रुपमा लागु गर्ने
- सेवा क्षेत्रमा आय आर्जनका कार्यक्रम सन्चालनमा सहयोग पुर्याउने
- बालअधिकार प्रति सचेतिकरण भई मानसिक, शारीरिक, शैक्षिक र आर्थिक पक्षमा योगदान पुर्याउने
- राजनीतिक हस्तक्षेप र प्रभावलाई रोक्ने, विद्यालयलाई शान्ति क्षेत्र बनाउने
- सरोकारवालाहरुबीच आपसी समन्वय गर्ने
५. बाधा हटाउन विभिन्न व्यक्ति तथा संघ संस्था र सरोकारवालाहरुको भूमिका
अभिभावकको भूमिका
- बालबालिकाहरुबीच सबैखाले विभेदहरु नगर्ने
- बालबालिकाहरुसँग शिष्ट, नम्र र सम्मानजनक शब्दहरु प्रयोग गर्ने र असल व्यवहार प्रदर्शन गर्ने
- बालबालिकाहरुलाई दण्ड, सजायँ, डर, धम्की नदिने र नरिसाउने
- उचित खानपान तथा स्वास्थ्यमा ध्यान पुर्याउने
- विद्यालयका हरेक गतिविधिहरुप्रति चासो राख्ने
- भौतिक सुधार तथा शैक्षिक सुधारका लागि सहयोग पुर्याउने
- बिद्यार्थीहरुको लागि आवश्यक पर्ने सबै सामग्रीहरु उपलब्ध गराउने
- विद्यालयमा राजनीतिक हस्तक्षेप नगर्ने
शिक्षकको भूमिका
- शिक्षणलाई बालमैत्री र बालकेन्द्रित गराउने
- बालमैत्री शैक्षिक सामग्री र शिक्षण विधि प्रयोग गर्ने
- सबै बालबालिकाहरुलाई समतामूलक व्यवहार गर्ने, समावेशी शिक्षणमा जोड दिने(जाति, धर्म, लिङ्ग, बर्ण, भाषा,आदिको आधारमा भेदभाव नगर्ने)
- सजाय रहित शिक्षण पद्धति अबलम्बन गर्ने
- बिद्यार्थीहरुको भावनाको सदैव कदर गर्ने
- बिद्यार्थीहरुको प्रगति विवरण अभिभावकहरुलाई जानकारी गराउने, पृष्ठपोषण प्रदान गर्ने
- बालमनोविज्ञानको राम्रो अध्ययन गरी सोही अनुरुप व्यवहार गर्ने
प्रधानाध्यापकको भूमिका
- शिक्षक, विव्यससँग समन्वय गरी विद्यालयको भौतिक तथा शैक्षिक अबस्थालाई बालमैत्री बनाउने
- विद्यालयलाई शान्तिक्षेत्र बनाउन पहल गर्ने
- समयसमयमा अभिभावक भेला राखी बालबालिकाको उचित सम्मान र पहिचानको लागि छलफल गर्ने
- समयसमयमा यस समबन्धी विषयमा शिक्षकलाई तालिमको व्यवस्था मिलाउने
- विद्यार्थीहरुले प्राप्त गरेका सकारात्मक उपलब्धिहरुको जानकारी गराई पुरस्कृत गर्ने
- राज्यद्धारा बालबालिकाहरुका लागि छुट्याइएको रकम सोही शीर्षकमा मात्र खर्च गर्ने
- बिद्यालयबाट प्रदान गरिने सेवा सुविधाहरु समतामूलक ढंगले वितरण गर्ने
- विव्यसको भूमिका
- विद्यालयको भौतिक संरचनाहरु(भवन, कक्षाकोठा, खेलमैदान, खानेपानी, शौचालय आदि)लाई बालमैत्री बनाउने ।
- विद्यालयमा उपलब्ध साधन स्रोतको उचित सदुपयोग र परिचालन गर्ने । साथै बाह्य स्रोतहरुको खोजी गर्ने
- विद्यालयको शैक्षिक वातावरणलाई स्वच्छ र मर्यादित बनाउन पहल गर्ने
- शिक्षक, विद्यार्थीहरुका लागि आवश्यक पर्ने बालमैत्री सामग्रीहरु जुटाइ दिन सहयोग गर्ने
- विद्यालयलाई भयरहित, शान्ति क्षेत्रको रुपमा विकास गर्न सहयोग पुर्याउने
६. निष्कर्ष
सबै विद्यार्थीलाई समतामुलक व्यवहार प्रदर्शन गर्न, माया र आदर गर्न, उनीहरुको पहिचान र आत्मसम्मानको ख्याल गरी बिद्यार्थीका अगाडि नमूना भएर उनीहरुकैै क्षमता, चाहना र गतिका आधारमा तयारीका साथ सजायरहित शिक्षण गर्ने कुरा एक्काइसौ शताब्दीका शिक्षककहरुको लागि अनिवार्य सर्त हो । अब विद्यार्थीहरुका लागि हाम्रा विद्यालयहरु शारीरिक, मानसिक र संवेगात्मक रुपमा सुरक्षित हुनुपर्दछ । हाम्रा प्रयत्नहरु बालमैत्री विद्यालयको पूर्ण अवधारणा बुझने, बुझाउने र त्यसको स्वस्फूर्त कार्यान्वयन गर्ने गराउने कुरामा केन्द्रित गर्नु जरुरी छ । शिक्षक र अभिभावकको असल व्यवहार र सजग सुझबुझबाट मात्र यो कुरा सम्भव हुन्छ । बालअधिकारको सुिनश्चितता तथा गण्ुास्तरीय शिक्षाको प्रत्याभूति बालमैत्री विद्यालयमा पहिचान तथा आत्मसम्मान सहितको शिक्षण सिकाइबाट मात्र सम्भव हुन्छ ।
(सबैका निम्ति हेरचाह, कास्कीको आयोजना तथा जिल्ला शिक्षा कार्यालय पर्वतको संयोजनमा पर्वतको सदरमुकाम कुस्मामा असार ९ देखि १३ गते सम्म संचालित प्राथमिक तहमा कार्यरत शिक्षकहरुका लागि बालकेन्द्रित तथा बालमैत्री शिक्षण सिकाई सम्बन्धी पाँच दिने आवासीय तालिममा सहभागीहरुद्धारा तयार गरिएको अध्ययनपत्र )