Skip to main content

जीवनोपयोगी शिक्षा, अबको आवश्यकता

भूमिराज शर्मा, १२ पुस २०७०
नेपालमा गुरुकुल प्रणालीदेखि सुरु भएको शैक्षिक पद्धति आज सह–शिक्षाको अवधारणसँगै उपभोक्तामुखी बन्दै गएको छ । सामुदायिक र निजी विद्यालय गरी दुई किसिमको विद्यालय स्तरको शिक्षा यहाँ विद्यमान छ । ज्ञानको उत्पादनका स्रोत र साधनको उपयोग समान रूपमा गर्न पाउनु हरेक नागरिकको अधिकार हो भने त्यस्तो समान अवसर प्रदान गर्नु नागरिकप्रतिको राज्यको प्राथमिक दायित्व हुन आउँछ । यद्यपि विविध राजनीतिक, नीतिगत र इच्छाशक्तिको अभावले नेपालजस्ता गरिब र विकासोन्मुख राष्ट्रको शिक्षा प्रणाली यस्तो अवसर दिने खालको नभएर केबल निर्वाहमुखी मात्र भएको छ ।
शिक्षालाई ज्ञान र विज्ञानको मुहानका रूपमा विकसित गर्न नसकी केवल साक्षरहरूको भीड निर्माण गर्ने महत्वाकांक्षी अस्त्रको रूपमा प्रयोग गरिएको छ । निजी शैक्षिक संस्थाको कुशल व्यवस्थापन र संचालनको कारण केही राम्रो शिक्षा प्रदान गर्ने प्रयास भएको भएता पनि समग्रमा शिक्षा क्षेत्र सन्तोषजनक छैन । हुन त राज्यले शैक्षिक उत्पादनलाई ग्रहण गर्न सक्ने संरचना निर्माण गर्न सकेन भने शैक्षिक बेरोजगारको वृद्धि हुन्छ र त्यसले गुणस्तरको मापनभन्दा पनि संरचनागत समस्या निम्त्याउँछ । नेपालमा अहिले त्यस्तै भइरहेको छ । सरकारी एवं  सामुदायिक विद्यालयमा राजनीतिलाई माध्यम बनाएर समाजमा आफ्नो निहीत स्वार्थपूर्ति गर्नेको भीडले पनि विद्यालय शिक्षालाई कमजोर बनाएको छ । राजनीतिलाई गालीमात्र गर्ने र त्यसलाई एउटा साधन बनाएर गलत यात्रा तय गर्नेहरूले विद्यालय शिक्षालाई मात्र नभएर विश्वविद्यालय शिक्षालाई समेत जीवन उपयोगी बनाउन नसकेको उदाहरण नेपालका विश्वविद्यालयहरूमा व्याप्त छ ।
विद्यमान संरचनालाई परिवर्तन गरी उत्तरदायी शैक्षिक प्रणालीको विकास गर्नका लागि राज्यको मात्र मुख ताकेर बस्नु सचेत नागरिकका लागि सुहाउँदो विषय होइन । शिक्षामा देखिएको परम्परागत शैलीको घोकन्ते विद्या र आधुनिक शैलीको प्रतिलिपि विद्या दुवै आगन्तुक पुस्ताको सुरक्षित भविष्यका लागि खतरापूर्ण छन् । शिक्षामा अनुसन्धान र प्रयोगात्मक पद्धतिको विकास हुन सकिरहेको छैन । शिक्षालाई जीवन र जगतसँग जोडेर लैजान सकिएन भने त्यस्तो अवस्थामा बालबालिकाले प्राप्त गर्ने शिक्षा कामयावी हुन सक्दैन । आजको आवश्यकता जीवनोपयोगी शिक्षाको हो । यस्तो शिक्षाले मात्र बालबालिकामा अन्तरनिहीत क्षमता र प्रतिभाको प्रस्फुटन गराउन सक्छ । संघर्षशील जीवन सफलतापूर्वक जीउन सहयोग पुर्याउँछ । यसतर्फ सबै सरोकार पक्षहरुको ध्यान जानु जरुरि छ ।

Popular posts from this blog

कार्यमूलक अनुसन्धान सम्बन्धि जानकारी र केही नमुनाहरु

एक्सन रिसर्च  सन् १९०३ पश्चात् कार्यमूलक अनुसन्धानको प्रयोग शैक्षिक क्षेत्रमा सुरुआत भएको हो । अधिकांश शिक्षकहरु स्वयम्मा एक्सन प्लान, एक्सन रिसर्च, प्रोजेक्ट वर्क जस्ता टर्महरुमा अलमलमा परेको वा एकै प्रकारले व्याख्या गर्ने र बुझ्ने गरेको समेत पाइएको छ ।विशेषतः शिक्षण सिकाइ प्रक्रियाको सिलसिलामा शिक्षकले फेस गर्नुपरेका समस्याहरु समाधान गर्नका लागि कार्यमूलक अनुसन्धान गर्ने र उक्त अनुसन्धानबाट शिक्षण सिकाइमा आएको सुधारसहितको प्रतिवेदन प्रस्तुति एक महत्वपूर्ण शैक्षिक पक्षमा हामी शिक्षण पेसाकर्मीहरु जुटिरहेका छौं । शैक्षिक स्तरीयतामा अभिवृद्धि सहितको कक्षाकोठाको क्रियाकलापमा सहजता र सरलता स्थापना गर्दै दैनिक शैक्षिक क्रियाकलाप समस्यामूक्त बनाउने काम नै एक्सन रिसर्चको अभिष्ट हो । यो गरेर सिक्ने विधि हो । एक्सन रिसर्च के हो ? एक्सन रिसर्चको व्यापक परिभाषा र अर्थको सहजीकरण लामो र विस्तृत विषय हो । संक्षिप्तमा त पहिचान हुनु जरुरी छ नै । खासगरी शिक्षकद्वारा गरिने ...

प्राबिधिक शिक्षा

प्राबिधिक शिक्षा देश बिकासको आधार कुनै प्रविधिसँग सम्बन्धित भएर हासिल गरिने व्यावसायिक ज्ञानलाई प्राविधिक शिक्षा भनिन्छ । सामान्यतया शिक्षाको अर्थ ज्ञान आर्जन गर...

कार्यमूलक अनुसन्धान प्रतिवेदन(Action Research Report)

विद्यार्थीलाई नियमित गृहकार्य गराउन कसरी सकिएला भन्ने विषयमा गरिएको  कार्यमूलक अनुसन्धान प्रतिवेदन अनुसन्धानको पृष्ठभूमि ः   विद्यार्थीहरुमा शिक्षकले दिएको गृहकार्य सकेसम्म नगर्ने प्रवृत्ति प्रायः कक्षाहरुमा देखिन्छ । शिक्षकहरु जतिवेला पनि विद्यार्थीलाई अल्छि भए, दिएको काम कहिल्यै गर्दैनन् , घरमा कपी, किताब पल्टाउँदैनन् भनेर विद्यार्थीलाई दोष दिइरहेका हुन्छन् । तर विद्यार्थीलाई क्रियाकलापप्रति कति बनाउन सकिएको भन्ने कुरातर्फ ध्यान दिँदैनन् । मलाई हाम्रा विद्यालयहरुका विद्यार्थीले गृहकार्य कत्तिको गर्छन् । कम गर्छन वा बढी गर्छन् भनेर थाहापाउने प्रयत्न गरे तर धेरै शिक्षकका कक्षाहरुमा गृहकार्य कम गर्ने समस्या रहेको पाएँ । यसै कुरालाई अध्ययनको विषय विषय बनाएर अधिकांश विद्यार्थीहरु गृहकार्य किन गर्दैनन् यस कुराको बारेमा अनुसन्धान गर्ने चाहना बढ्यो र त्यसलाई नै कार्यमूलक अनुसन्धानको विषयवस्तु बनाएर अध्ययनको काम सुरु गरें ।   समस्याको पहिचान   मैले पढाउने विद्यालयको कक्षा ७ को अंग्रेजी सेक्सनमा जम्मा १९ जना विद्यार्थीहरु अध्ययनरत छन् । उक्त कक्षामा म दोश्रो ...