रमेशप्रसाद गौतम :- शिक्षामा राजनीतिक हस्तक्षेप, लापरवाहीलगायतका विषयहरू बारम्बार सञ्चारमाध्यमबाट बाहिर आइरहेका छन् । रातदिन पसिना बगाएर एक पेट खान र एक झुम्रो लाउन मुस्किल पर्ने ग्रामीण किसानहरूले समेत आफ्ना सन्तानलाई पढाउन भरमग्दुर प्रयास गरिरहेका छन् । शिक्षाको गुणस्तर र समय सामाजिकतालाई गरिब किसानले पनि आत्मबोध गर्न जानिसकेका छन् ।
आफ्ना सन्तानलाई विद्यालयको पोल्टामा सुम्पेर उज्ज्वल भविष्यको परिकल्पना शिक्षकको काँधमा सुम्पेको जिम्मेवारीलाई शिक्षकले कसरी हेरिरहेका छन् ? शिक्षकको भूमिका बालकको भविष्य निर्माणमा अतुलनीय भएर पनि व्यवहारमा सार्थक छैन । अबका शिक्षकहरूले यसतर्फ ध्यान दिनु जरुरी छ । यसमा शिक्षकहरू नै सचेत हुनुपर्दछ । यस्तो शिक्षाको विकास र प्रयोगबाट नै सबल र सक्षम नागरिक उत्पादन हुन्छ । राष्ट्रले शिक्षाका लागि ठूलो धनराशि अर्पनुपर्छ । नेपालले पनि आफ्नो कुल बजेटको झन्डै १६ प्रतिशत रकम शिक्षामा लगानी गरेको छ ।
तर पनि राष्ट्रले अपेक्षा गरेअनुरूप प्रतिफल पाउन सकेको छैन । यसको मूल कारण आजका विद्यालय र त्यसमा गरिने अभ्यास प्रभावहीन र निस्प्रभावी हुनु नै हो । मुलुकमा कमजोरी शिक्षा दिने, लिने र त्यसको व्यवस्था गर्ने सबैको अदूरदर्शिता हो । हाम्रो पूर्वीय दर्शनले शिक्षकको स्थान निकै उचो राखेको छ । उनलाई ज्ञानको भण्डार मानेको छ । यस्तो सक्षम शिक्षकले विद्यार्थीले जुनसुकै बेला आफूले नबुझेको वा कुतूहलता लागेका विषयमा प्रश्न गर्दा सहजै जवाफ दिन सक्ने हुनुपर्दछ । यसका लागि शिक्षकहरू नियमित अध्ययन गर्ने हुनुपर्दछ ।
शिक्षकले ज्ञान हासिल गर्नुपर्दछ, गफ गरेर समय बिताउन खोज्नु हुँदैन । उसले समाजमा उज्यालो ज्योति सर्वत्र छर्ने काम गर्नुपर्छ । शिक्षकले उज्यालो छर्न बत्ती बाल्नुपर्ने हुन्छ र बत्तीका लागि तेल थपिरहनु जरुरी छ, त्यसैगरी शिक्षकले विद्यार्थीलाई ज्ञानरूपी दियो जगाउन हमेसा पठनपाठनमा क्रियाशील हुन आफू पनि अध्ययनशील बन्न जरुरी छ । शिक्षण कार्यमा संलग्नहरूले अध्यापन कार्यलाई प्रभावकारी र रोचक बनाउन शिक्षकहरूले नयाँ नयाँ पुस्तक पढ्ने, रेडियो–टेलिभिजनका शैक्षिक कार्यक्रमहरूबाट सूचना संकलन गरी विद्यार्थीमाझ पस्कन सक्नुपर्दछ ।
अबको सूचना र प्रविधिको जमानाले गर्दा विश्व अत्यन्तै साँघुरिसकेको छ । अझ जिज्ञासा राख्ने केटाकेटीहरू त हर घटनाका बारेमा स्वयंमै जानकारी हुने गरेका पनि देखिन्छन् । यस परिस्थितिमा विद्यार्थीलाई ज्ञान र सीप प्रदान गर्ने शिक्षक त झनै नयाँ ज्ञान, सीप, सूचना, प्रविधिको क्षेत्रमा चुस्त र दुरुस्त हुन सकेन भने यस्ता शिक्षक विद्यार्थीका नजरमा गिर्ने हुन्छन् । शिक्षक भन्नासाथ आफूले नपढ्नुपर्ने होइन उसले पनि त्यतिकै पढ्नुपर्दछ जति विद्यार्थीले पढ्न खोज्छ ।
यसरी जो शिक्षक आफ्नो पेसाप्रति सम्मान राख्दछ र आफ्नो पेसालाई मर्यादित तुल्याउन प्रयत्नशील हुन्छ त्यो शिक्षक नै सफल बन्न सक्दछ । प्रभावकारी शिक्षणका लागि पाठ्यपुस्तकले मात्र पुग्दैन, त्यहाँ सन्दर्भ–सामग्री, सहायक सामग्री, शैक्षिक सामग्री आदिको व्यवस्था हुनुपर्दछ । विद्यार्थी बढी जिज्ञासु हुने हुँदा तिनलाई नयाँ नयाँ घटनाका बारेमा ज्ञान र सूचना दिनुले बढी रुचि जगाउनुका साथै सिर्जनशील बन्न मद्दत गर्दछ । जबसम्म शिक्षकले विद्यार्थीको मन जित्न सक्दैन तबसम्म विद्यार्थीमा कक्षाकोठामा पढ्न उत्साह जाग्दैन ।
कक्षाकोठाभित्र पनि शिक्षकले छलफल, अन्तक्र्रिया र नयाँ नयाँ खोज गराउन सक्दछ । हरेक शिक्षकको शिक्षण प्रभावकारी भएपछि मात्र विद्यार्थी कक्षाकोठामा सन्तुष्टि हुन्छन् । केटाकेटीहरूको उत्साह जगाउने कार्यमा शिक्षकका साथै अभिभावकको भूमिका पनि महŒवपूर्ण छ । अझै बालबालिकाले आफ्ना बाबुआमासमक्ष राखेका उत्सुकतालाई पन्छाउने प्रवृत्ति अभिभावकमा छ । शिक्षकहरू पनि विद्यार्थी कक्षाकोठामा चुपचाप बसोस्, नचलोस्, बढी प्रश्न पनि नगरिदेओस् भन्ठान्छन् र यस्ता विद्यार्थीलाई ज्ञानी र राम्रो भन्ने पनि गर्दछन् ।
कतिपय घटनामा अभिभावक र शिक्षक स्वयं नै पनि विद्यार्थीका जिज्ञासा निस्तेज पार्न खोज्दछन् । यसले गर्दा जिज्ञासु विद्यार्थीको जिज्ञासा मर्दै गएको देखिन्छ । आजभोलि कतिपय विकसित मुलुकहरूमा समेत बालबालिकाबाट हिंसाजन्य घटनाहरू घटिरहेको समाचारमा सुन्दछौं । यस्ता घटना घट्नुमा बालमनोविज्ञानमा विकृति उत्पन्न हुनु नै हो । बालबालिकाले घरबाट आफ्ना अभिभावकबाट चाहेको स्नेह नपाउने, बाबुआमासँगै बस्नसमेत समय नहुने हुँदा अधिकांशको रेडियो, टेलिभिजन र कम्प्युटरमा समय बित्ने हुन्छ ।
यसले तिनको बालमनोविज्ञानमा नकारात्मक सोच उत्पन्न भई सिर्जनात्मक क्षमतामा ह्रास उत्पन्न हुँदै हिंसाजन्य कार्यप्रति उत्मुख हुन पुग्दछन् । त्यसले गर्दा कैयौं बालकले बन्दुक (गोली) आतंक मच्चाइरहेका छन् । यस्ता घटना घटाउनमा अझ बढी बाबुआमा र शिक्षकको भूमिका निर्भर हुन्छ । बालबालिकाका लागि सबैभन्दा बढी माया गर्ने बाबुआमा हुन्, त्यसपछि पढाउने शिक्षक । यिनलाई बालबालिकाले बढी आदर्शले हेर्ने गर्छन् । तर, यिनकै कमी–कमजोरी देखेमा वा नराम्रो कार्यमा लागेको महसुस हुन गएमा बालबालिकाहरूमा नकारात्मक प्रभाव पर्ने हुन्छ ।
साथै, बच्चैदेखि बालमनोविज्ञानमा आधारित क्रियाकलापबाट तर्कन नपाएका साना–साना कुरामा पनि तर्साउने, हप्काउने, यसो गर्न हुँदैन, उसो गर्न हुँदैन, चुपचाप बस, भात नखाए पराइ आउँछ अनि तलाईं लान्छ । पुलिस आयो, चोर आयो, बिरालो आयो आदि हाउगुजी देखाएर केटाकेटीलाई तर्साउने कार्यले पनि तिनको मनोविज्ञानमा प्रतिकूल प्रभाव पारेको हुन्छ । यसर्थ, केटाकेटीलाई माया, सद्भाव र सहानुभूति अति आवश्यक छ । बच्चाहरूको मस्तिष्कमा रहेको इष्र्या, द्वेष र बदलाको भावनालाई माया र स्नेहबाट सकारात्मकतातर्फ ढाल्न सक्दछौं ।
यदि, बालकमा निर्दयी र कठोर व्यवहार प्रदर्शन भएमा पछि हिंसामा लाग्ने हुन्छन् । शिक्षाले बालकको व्यवहारमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन ठूलो सहयोग पु¥याउँदछ । यसका लागि शिक्षक नै मियो ठहर्दछ । शिक्षकले बालमस्तिष्कमा सूचनाहरू भरिदिन्छ, त्यही जीवनोपयोगी सूचनाबाट बालकजीवनमा ठूलो परिवर्तन ल्याउँदछ । विद्यार्थीहरूपिच्छे रुचि, चाहना र इच्छा भिन्नाभिन्नै हुन्छन् । ती सबैलाई समेटेर शिक्षकले सम्बोधन गर्न सक्नुपर्दछ ।
कक्षाकोठामा हल्ला गरिरहने र शिक्षकले पढाएको कुरामा ध्यान नदिने केटाकेटीलाई श्रव्य–दृष्य सामग्रीहरूको माध्यमबाट शिक्षण विधिलाई अघि बढाउन सकिन्छ । हरेक शिक्षकले कक्षाकोठामा पढाउन पाठ अनुकूलको क्रियाकलाप सञ्चालन गर्नुपर्दछ । त्यहाँ अन्तक्र्रिया, प्रश्नोत्तर, मूल्यांकन आदि हुनु जरुरी छ । यसरी शिक्षक जति क्रियाशील रही वातावरण अनुकूलको सिकाइ कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन सक्दछ त्यति नै उसको कक्षाकोठामा विद्यार्थी उत्सुक र सिर्जनशील बन्दछन् । अनि मात्र गुणस्तरीय शिक्षाका गतिविधिहरूले छलाङ मार्दै अघि बढ्दछन् ।
यसरी विद्यार्थीको शिक्षासँग सरोकार राख्ने शिक्षक, अभिभावक र सक्षम जनशक्तिका लागि रोजगार प्रदान गर्ने प्रतिष्ठानसमेत आउँछन् । नीति–निर्माण तहमा बस्नेदेखि सबैको चाहना गुणस्तरीय शिक्षा नै हो । गुणस्तरीय शिक्षा केलाई भन्ने ? गुणस्तरीय शिक्षा कस्तो हुन्छ ? यसलाई कसरी मनन गर्ने ? सजिलै भन्न सकिँदैन । यसको सर्वमान्य मापदण्ड छैन । यसमा फरक–फरक सोच र मत पाइन्छ । सक्रिय, उत्पादनशील, संयमी, जिम्मेवार नागरिक तयार पार्ने शिक्षालाई गुणस्तरीय भन्ने गर्दछन् भने अर्कोतर्फ पाठ्यक्रमको निर्दष्ट लक्ष्य हासिल गर्नासाथ स्तरीय शिक्षा भयो भन्ने पनि छन् ।
सरकारले गुणस्तरीय शिक्षाका लागि गरिने लगानीका साथै परिवारको पनि ठूलो लगानीबाट असल नागरिक उत्पादन हुने हो । यसरी सरोकारवालाको लगानीबाट उत्पादन हुने जनशक्तिले आर्थिक, सामाजिक तथा बौद्धिक क्षेत्रमा पर्ने सकारात्मक प्रभावका आधारमा शिक्षाको गुणस्तर मापन गर्न सकिन्छ । जुन शिक्षा हासिल गरेपछि परम्परागत ढाँचामा परिवर्तन आई कृषि, उद्योग, प्रविधि आदि क्षेत्रमा नयाँ ढाँचा र शैलीको विकास गरी सकारात्मक जनशक्ति उत्पादन गर्न सक्छ, त्यो शिक्षा नै गुणस्तरीय हुन पुग्दछ ।
आखिर शिक्षा भनेको व्यक्तिमा अन्तरनिहित क्षमतालाई उजागर गरी सक्षम नागरिक तयार गर्ने माध्यम हो । विद्यार्थीमा स्थानीय ज्ञान र विश्वज्ञानको भिन्नताबीच तादाम्यता मिलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धामा उत्रन सक्ने जनशक्तिको उत्पादन नै गुणस्तरीय शिक्षाको उद्देश्य हो । नेपालमा प्रजातन्त्रको प्रादूर्भावसँगै गुणस्तरीय शिक्षाको कुरा उठ्दै आए तापनि आजसम्म गुणस्तरीय शिक्षाको पूर्वाधारसमेत निर्माण हुन सकिरहेको छैन ।
सरकारले खोलेका विद्यालयहरूमा आर्थिक अवस्था कमजोर रहनु, शिक्षक–विद्यार्थी अनुपात नमिल्नु, आवश्यक शिक्षक दरबन्दीको व्यवस्था नहुनु, नियमित पढाइ नहुनु आदि जस्ता जटिल चुनौतीहरू अझै विद्यमान रहनु ठूलो विडम्बना हो । (लेखक शिक्षाविद् हुन् ।)