बाबुराम दाहाल, ‘पुस्तकालय भनेको जीवनलाई आफूले चाहेको दिशातर्फ परिवर्तन गर्ने स्थान पो रहेछ, यो कुरा ४० वर्षअघि मात्र थाहा पाएको भए म नेपालको परिचित व्यक्ति बन्ने रहेछु । ’ लाजिम्पाटको खुर्सानीटारमा बस्दै आएका ६० वर्षे नारायण ढुंगाना भन्छन्,– ‘‘उमेर होउन्जेल अहिले खाएपछि भरे के खाने भन्ने चिन्ताले अन्यत्र ध्यान दिन सकिएन, अब त उमेरले छाड्दै गयो, काम गर्न सकिंदैन । सामान्य अक्षर चिनेको हुनाले समय बिताउने एउटा राम्रो स्थान पाएको छु । ’’ उनी प्रत्येक दिन पुस्तकालय आउँछन् र आफूलाई मन लागेका कुरा पढेर बस्छन् । भन्छन्, ‘अहिले त एक दिन पुस्तकालय आउन सकिएन भने अलिनो खाना खाएको दिनजस्तै हुन्छ । ’
हो, वास्तवमा पुस्तकालयलाई ज्ञानको भण्डार, सरस्वतीको घर, सफल जीवनको आधार, बुद्धिको केन्द्र, विश्वविद्यालयको मुटु, विचार जन्माउने स्थान, शान्तिक्षेत्र आदि थुप्रै वाक्यले पुकारिने गरिन्छ । सबै वर्ग, पेशा जात–जाति आदिका लागि आवश्यक ज्ञान एवं सूचना संकलन केन्द्र हो, पुस्तकालय । सभ्य, शिक्षित एवं सफल व्यक्ति, समाज अनि सम्पन्न राष्ट्र निर्माणमा महŒवपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ, पुस्तकालयको ।
विश्वमा जति पनि विकसित देश छन्, ती देशमा समयसुहाउँदो सुविधासम्पन्न पुस्तकालय छन् । जहाँ पुस्तकालयलाई महŒवपूर्ण संस्थाको रूपमा लिइन्छ । फुर्सदको समयमा पुस्तकालय गएर पढ्ने संस्कार प्राथमिकतामा पर्छ । भनिन्छ, पुस्तकालयलाई सीमित बजेटको दायरामा राख्नुहुन्न । किनकि, पुस्तकालयलाई देश र जनताको आवश्यकता अनुसार विस्तार गरिरहनुपर्ने हुन्छ । पुस्तकालयको प्रमुख उद्देश्य नै ज्ञान एवं सूचना आम पाठकलाई सहज तरिकाले उपलब्ध गराउनु रहेको हुन्छ ।
नेपालको सन्दर्भमा कुरा गर्दा यहाँको शिक्षा नीति नै समयसुहाउँदो छैन, यसलाई परिमार्जन गर्नु आवश्यक छ । शैक्षिक संस्थाहरूले पुस्तकालयको नाम मात्र लिने गरेको पाइन्छ तर उपयुक्त पुस्तकालयको विस्तारमा खासै चासो राखेको देखिंदैन । शिक्षालाई पूर्ण एवं व्यावहारिक बनाउने कार्य पुस्तकालयले मात्र गर्छ तर नेपालमा न सुविधासम्पन्न पुस्तकालय स्थापना भएका छन् न त पुस्तकालयको उपयोग गर्ने संस्कार नै विकास भएको छ । यदि नेपालको शिक्षालाई व्यावहारिक बनाउने हो भने सम्बन्धित निकायले समयसुहाउँदो पुस्तकालयको संरचना र विस्तारको अवधारणा निर्माण गर्नुपर्छ । यसका साथै हरेक शैक्षिक संस्थाले आफ्नो संस्थामा सुविधासम्पन्न पुस्तकालयको विस्तार गरी विद्यार्थीमा पठन संस्कृतिको विकास गर्नुपर्छ । विश्वमा जति पनि सफल र प्रसिद्ध व्यक्ति बनेका छन्, उनीहरूले जीवनको धेरै समय पुस्तकालयमा बिताएका छन् । व्यावहारिक ज्ञानबिना सफल जीवनको कल्पना गर्न नसकिने हुँदा उक्त ज्ञान पुस्तकालयबाट मात्र प्राप्त गर्न सकिन्छ । सबै उमेर, जात, धर्म, पेशा, संस्कार भएका व्यक्तिलाई एकै थलोमा भेट्न सकिने स्थान हो, पुस्तकालय । पुस्तकालयको प्रयोगले जस्तोसुकै व्यक्ति पनि सज्जन, ज्ञानी एवं सफल व्यक्ति बन्न सक्छ ।
सम्बन्धित विषयको ज्ञान एवं सूचना आवश्यक परे तापनि विभिन्न पेशामा आबद्ध व्यक्ति पुस्तकालयसम्बन्धी ज्ञानको कमीले त्यसै छटपटाएर बसेको पाइन्छ । कतिपय व्यक्तिले पुस्तकालयमा पुगेर पनि आफ्नो समस्या व्यक्त गर्न नसकिरहेको पाइन्छ । पुस्तकालयकर्मी पाठककै सेवाका लागि बसेका हुन्छन् । आफूले चाहेको पाठ्यसामग्रीका बारेमा स्पष्ट रूपमा व्यक्त गरेमा पुस्तकालय कर्मीबाट शतप्रतिशत समाधान हुन्छ । अतः पाठकले पुस्तकालयसम्बन्धी आधारभूत ज्ञान प्राप्त गर्नु आवश्यक हुन्छ । पुस्तकालय भन्ने बित्तिकै त्यहाँ सबै ज्ञान र सूचना प्राप्त गर्न सकिंदैन । कस्तो पाठ्यसामग्री कस्तो पुस्तकालयमा हुन्छ भन्ने सामान्य जानकारी पाठकमा हुनु आवश्यक छ । ताकि, आफूले खोजेको पाठ्यसामग्री प्राप्त गर्ने सिलसिलामा समयको बर्बादी एवं शारीरिक झन्झट नहोस् ।
विशेषगरी पुस्तकालयलाई राष्ट्रिय, सार्वजनिक, शैक्षिक, विशिष्ट र निजी पुस्तकालयको रूपमा वर्गीकरण गरेको पाइन्छ । कुनै पनि राष्ट्रको विकासका लागि त्यहाँको चाहना र आवश्यकताअनुसार राष्ट्रमा प्रकाशित ज्ञान–विज्ञानका सामग्री संकलन गरी पुस्तकालय सेवा प्रदान गर्न एवं अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा आफ्नो देशको पुस्तकालय सेवाको प्रतिनिधित्व गर्न राष्ट्रिय पुस्तकालयको भूमिका अग्रस्थानमा रहेको हुन्छ ।
सबै वर्ग, क्षेत्र, पेशा, समुदायका पाठकले चाहेको पाठ्यसामग्री प्राप्त हुने पुस्तकालयलाई सार्वजनिक÷सामुदायिक पुस्तकालय भनेर चिनिन्छ । उदाहरणका रूपमा केसर पुस्तकालय (केसरमहल काठमाडौं), डिल्लीरमण–कल्याणी रेग्मी स्मारक पुस्तकालय (लाजिम्पाट, काठमाडौं), काठमाडौं उपत्यका सार्वजनिक पुस्तकालय (भृकुटीमण्डप) आदि यस्ता पुस्तकालय हुन् ।
यसैगरी, शिक्षण संस्थाले आफूलाई आवश्यक पाठ्यपुस्तक संकलन गरी सञ्चालन गरेका पुस्तकालयलाई शैक्षिक संस्थाका पुस्तकालय भनिन्छ । हाल नेपालमा शैक्षिक संस्थाको सबैभन्दा ठूलो पुस्तकालयको रूपमा त्रिभुवन विश्वविद्यालय केन्द्रीय पुस्तकालय (कीर्तिपुर) रहेको छ । यस्तै कुनै निश्चित विषय वा क्षेत्रलाई लक्षित गरी सञ्चालन गरिएका पुस्तकालयलाई विशिष्ट पुस्तकालय भनिन्छ । उदाहरणको रूपमा जमलस्थित कानून पुस्तकालयलाई लिन सकिन्छ । यस्तै कुनै व्यक्ति विशेषले स्वइच्छाले पाठ्यसामग्री संकलन गरी स्थापना गरेको पुस्तकालयलाई निजी पुस्तकालय भनिन्छ । यस्ता पुस्तकालय व्यक्तिको इच्छाअनुसार चलेका हुन्छन् । नेपाली भाषामा प्रकाशित प्रायः सबै पाठ्यपुस्तक मदन पुरस्कार पुस्तकालय (पाटनढोका, ललितपुर) मा प्राप्त गर्न सकिन्छ । धेरै पुराना हस्तलिखित, दुर्लभ ग्रन्थ, अभिलेख एवं पुराताŒिवक वस्तुको संग्रह रामशाहपथस्थित नेपाल राष्ट्रिय अभिलेखालयमा प्राप्त गर्न सकिन्छ ।
आजको समय भनेको सूचना प्रविधिको हो, यसले समाजमा धेरै परिवर्तन ल्याएको छ । मोबाइल, ल्यापटप प्रायः धेरैको प्रिय मित्र बनिरहेका छन् । यो अवस्थामा पुस्तकालयलाई पनि समयसुहाउँदो रूपमा परिमार्जन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । परम्परागत पुस्तकालयका साथै आधुनिक पुस्तकालयको विस्तार अहिलेको प्रमुख विषय बनेको छ । विशेषगरी, विद्युतीय पुस्तकालय (इ–लाइब्रेरी) अहिलेको अनिवार्य आवश्यकता भइसकेको हुँदा अब सबैको इच्छा पूरा गर्ने पुस्तकालय भनेको विद्युतीय पुस्तकालय नै हुनेछ ।
पृथ्वीनारायण शाहले उपत्यका विजय गरेपछि विभिन्न स्थानका हस्तलिखित ग्रन्थ हनुमानढोकामा संग्रह गरेका र यही संग्रहलाई राजा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहले वि.सं. १८६९ भदौ १५ गते (सन् १८१२ अगस्ट २८) ‘पुस्तक चिताई तहबिल’ भनी लालमोहर जारी गरे । यसैलाई औपचारिक रूपमा नेपालमा पुस्तकालयको शुरुआत भएको मानिन्छ । स्थापनाको २०० वर्षको अवस्थामा आइपुग्दा बल्ल सरकारको तर्फबाट पुस्तकालयसम्बन्धी नीति–२०६४ र निर्देशिका–२०६९ बनेको छ तर अहिलेसम्म पुस्तकालयको कानून बनेको छैन । यसो हुनुमा खासगरी सम्बन्धित निकायको जिम्मवार पदमा आसीन व्यक्तिमा नै पुस्तकालयसम्बन्धी ज्ञान र चासो कमी रहेको देखिन्छ, जसले गर्दा अहिलेसम्म नेपालमा पुस्तकालयको महŒव जनमानसमा पुग्न सकेको छैन । अब सरकारका तर्फबाट एकछिन पनि ढिला नगरी सम्बन्धित क्षेत्रका विज्ञहरूको सहकार्यबाट पुस्तकालयको विस्तारलाई अगाडि बढाउनुपर्ने जरुरी भइसकेको छ ।
पुस्तकालयको विकास र विस्तारमा पुस्तकालयसँग सम्बन्धित निकाय, संघ÷संस्था, र पुस्तकालयकर्मीले आ–आफ्नो तर्फबाट उल्लेखनीय भूमिका खेल्नुपर्ने देखिन्छ । गुणस्तरीय शिक्षा र शिक्षित एवं सफल समाजका लागि पुस्तकालयको भूमिका महŒवपूर्ण हुनुका साथै समग्र राष्ट्रको विकासमा पुस्तकालय सहयोगी मात्र नभई पथ–प्रदर्शकको रूपमा समेत रहेको हुन्छ । अतः अब बन्ने नेपालको संविधानमा सुविधासम्पन्न पुस्तकालयको अवधारणालाई सम्बोधन गरिनुपर्छ । पुस्तकालय सबैको साझा एवं शान्ति क्षेत्रका साथै सफल जीवनको मुटु हो । आजैबाट समयको सदुपयोग गरी पढ्ने संस्कारको विकास गरौं, सफल व्यक्ति बनौं ।