शरदराज सुवेदी, बालबालिकालाई राष्ट्रका कर्णधार मानिन्छ । हुन पनि हो, आजका बालबालिका भोलिका राष्ट्रका खम्बा नै हुन् । त्यसैले उनीहरूको उचित शिक्षादीक्षा एवं पालन पोषणमा अभिभावकमात्रै नभएर समाज अनि राष्ट्रले पनि योगदान गर्नु आवश्यक छ ।
बालबालिकाको पहिलो पाठशाला भनेको उनीहरूको घर–आँगन नै हो । घरमा पनि आमालाई चाहिं त कुशल शिक्षिका नै मान्ने गरिन्छ । आमाले बाल मनोविज्ञानमा पारेको असल छाप बालबालिकाका लागि सधैं सधैंका लागि उत्प्रेरक बन्ने गर्छ । बुवाले दिएको स्नेह र आत्मीयता उनीहरूका लागि असल कर्म गर्ने बाटो बन्छ । यसरी हेर्दा बालमनोविज्ञानको असल रेखा घर परिवारबाटै कोरिन्छ । असल परिवेश भएको घर–परिवारमा हुर्केका बालबालिका यथार्थमै राष्ट्रका असल र कर्मठ नागरिक बन्नेगरेका छन् ।
यतिबेलाको समाजलाई आधुनिकता एवं भौतिकताले गाँजेको छ । त्यसका कतिपय प्रभाव बालबालिकामा नकारात्मकरूपमा समेत परिरहेको छ । यस्ता नकारात्मक प्रभावबाट बालबालिकालाई जोगाउन नसकिए उनीहरूमा खराब मानसिकताको विजारोपण नहोला भन्न सकिन्न । अभिभावकहरूको वेफुर्सदी र व्यस्त दिनचर्या त्यसमा मलजल गर्न सहायक हुनसक्छ । उनीहरूले गलत बाटो समाउनसक्ने बेला नै यही हो । यो समयमा अभिभावकले उचित निगरानी गर्न नसके पछुताउनुको विकल्प नरहन सक्छ ।
अभिभभावकको व्यस्तताले बालबालिकाको शिक्षादीक्षामा उनीहरूले आवश्यक ध्यान दिन नपाउने क्रम हाम्रो समाजमा पनि बढ्दैछ । आफ्ना सन्तानलाई आवश्यक मात्रामा समय दिन नभ्याउने÷व्यवस्थापन गर्न नसक्ने अभिभावकका लागि छात्रावास
(होस्टल) वा बालगृह निर्विकल्प आवश्यकता बन्दै आएका छन् । छोराछोरीको लालन पालनलाई जटिल समस्याका रूपमा लिने सहरीया अभिभावकको बाध्यताकै कारण शहरी क्षेत्रमा त्यस्ता होस्टेल वा बालगृह सञ्चालन गर्ने क्रम निकै बढेको छ । काठमाडौं उपत्यकामा मात्रै ५०० भन्दा बढी होस्टल र २०० को हाराहारीमा बालगृह सञ्चालनमा रहेको तथ्यांकले पनि अभिभावकको व्यस्ततालाई प्रष्ट गर्छ ।
सन्तानभन्दा ठूलो सम्पति मानिसका लागि अरु के नै हुनसक्छ होला र ? त्यति प्यारा छोराछोरीलाई नचाहँदा नचाहँदै पनि होस्टेल वा बालगृहमा राख्न विवशमध्ये कतिपय अभिभावकले आफ्ना सन्तानलाई राखेका होस्टलका बारेमा जानकारी लिन फुर्सदसमेत निकाल्न नसकेको समेत देखिन्छ । अभिभावकले त्यस्ता होस्टलको शैक्षिकवातावरण, भौतिक पूर्वाधार, उनीहरूका साथी संगी, शिक्षक÷शिक्षिका अनि खानपान कस्तो छ भन्ने बारेमा गम्भीरतापूर्वक ध्यान दिएका छन् त भन्ने प्रश्न यतिबेला टड्कारोरूपमा उठ्ने गरेको छ ।
काठमाडौंमा सञ्चालनमा रहेको एउटा गैर सरकारी संस्थाले काठमाडौं उपत्यकामा रहेका होस्टेल र बालगृहको अवस्थाको सूक्ष्म अध्ययन गरेर हालै सार्वजनिक गरेको प्रतिवेदनलाई आधार मान्ने हो भने कतिपय त्यस्ता होस्टल एवं बालगृहको अवस्था बालबालिकामैत्री पाइँदैनन् । अभिभावकले सोचे जस्तो वातावरण त्यहाँ उपलब्ध हुन नसकिरहेको अवस्था देखापर्छ । बालकेन्द्रित सहरी विपद् जोखिम न्यूनीकरण पहल कार्यक्रम अन्तर्गत गरिएको त्यस अध्ययनमा बालगृह वा होस्टेलको भौतिक पूर्वाधार अत्यन्तै कमजोर पाइएको छ । कतिपय होस्टल वा बालगृह कमजोर पूर्वाधार भएका भाडाका घरमा सञ्चालित छन् । बालगृह वा होस्टेलका व्यवस्थापकले बालबालिकाको सुरक्षा र विकासलाई भन्दा पनि ‘कमाइ’ लाई नै बढी प्राथमिकतामा राखेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । ‘सानो, घाम पनि नछिर्ने एउटा कोठामा २० जनासम्म बालिबालिकालाई थन्क्याइएको पाइयो’ प्रतिवेदनमा भनिएको छ, ‘त्यो पनि अत्यन्तै कमजोर भाडाको भवनमा । ’
काठमाडौं उपत्यका, विशेषगरी विपद्को अत्याधिक जोखिममा रहेका बालगृह र होस्टेलका बालबालिकालाई प्रकोपको जोखिमबाट जोगाउने उद्देश्यले बालकेन्द्रित सहरी विपद् जोखिम न्यूनीकरण पहल नामक कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको छ । कार्यक्रमका संयोजक मनोजकुमार बराल बालबालिकालाई राष्ट्रका कर्णधार भनिए पनि यस्ता बालगृह र होस्टलबाट बालबालिकाको शारीरिक, शैक्षिक अनि मानसिक अवस्थामा नकारात्मक असर पर्ने गतिविधि भइरहँदा पनि राज्यका सम्बन्धित निकाय मौन रहने गरेको गुनासो गर्नुहुन्छ ।
सरल र सुरक्षित जीवन बाँच्न पाउनु बालबालिकाको नैसर्गिक अधिकार हो । त्यसैगरी बालबालिकाले उचित शिक्षा, खेलकुद र असल संगतमा हुर्कन पाउनु पर्छ भन्ने विश्वव्यापी मान्यता रहँदै आएको छ । उनीहरूका यी अधिकार सुनिश्चितताका लागि राज्य, समाजका साथै सबैको अहं भूमिका अनिवार्य हुन्छ । बालअधिकार र बाल हकहितका लागि नै भनेर स्थापना गरिएका सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाहरूले पनि हेक्का राख्नै पर्ने विषय हो यो । बाल अधिकार र संरक्षणका काम कागज वा प्रतिवेदनमा मात्रै सिमित राखियो भने त्यो सम्बन्धित संस्था, समाज र राष्ट्रका लागि पनि प्रत्युत्पादक बन्नसक्छ ।
परियोजनाले जनचेतना अभिवृद्धिका साथै त्यस्ता बालगृह र होस्टलको सुधार गर्न ध्यानाकर्षण गराउँदै त्यस्ता भौतिक पूर्वाधारको जाँच गर्ने गरेको जानकारी परियोजनाका इन्जिनियर प्रदीप श्रेष्ठले दिनुभएको छ । इन्जिनियिरिङ दृष्टिकोणबाट नियाल्ने हो भने त ती भाडाका होस्टेल र बालगृह तत्कालै बन्द गर्नु पर्ने धारणा उहाँको छ । ‘तर, विडम्बना’, उहाँ भन्नुहुन्छ– ‘हामीले जे देख्यौं, त्यो जस्ताको त्यस्तै बाहिर ल्याएका छौं । अब सम्बन्धित निकायले के भन्छन्, के गर्छन्, हेर्न बाँकी छ ।
अध्ययन प्रतिवेदनको अर्को निष्कर्ष के रहेको छ भने यस्ता कमजोर भवनमा रखिएका बालबालिका भूकम्प जस्तो विपद्को पनि उच्च जोखिममा रहेका छन् । भूकम्प आइहाल्यो भने कहाँ, कसरी उनीहरूलाई बचाउने भन्ने कुराको विषयमा अलिकति पनि ध्यान दिइएको पाइँदैन । साँगुरा गल्लीभित्र कमजोर भाडाका घरमा होस्टेल र बालगृह सञ्चालन गर्नु कति ठीक हो ? यसतर्फ पनि सम्बन्धित निकायको ध्यान जानैपर्ने देखिन्छ । विपद् कुनै पनि बेला आइपर्न सक्छ ।