दुर्गा घिमिरे
बालविवाह मानवअधिकार विरोधी कार्य हो, जो अझै पनि हाम्रो समाजमा विद्यमान छ । नेपालको कानुनअनुसार अभिभावकको मञ्जुरीविना २० वर्ष नपुगी गरेको विवाहलाई बालविवाह भनिन्छ । जसलाई कानुनले निषेध पनि गरेको छ । बालविवाह गरेमा कानुनमा ३ वर्षसम्मको कैद र १० हजार सम्मको सजायको व्यवस्था पनि छ । यसैगरी विवाहको अवसरमा काम गर्ने पुरोहित, लमी र जन्तीले पनि सजाय पाउने व्यवस्था छ । यो कानुनी व्यवस्थामा पनि पुनरावलोकन हुनपर्ने आवश्यकता छ ।
युनिसेफले गरेको एउटा अनुसन्धानअनुसार दक्षण्िा एसियामा अझै पनि ४८ प्रतिशत बालबालिकाहरूको विवाह विवाहको कानुनी उमेर नपुग्दै हुने गरेको छ । यसैगरी अपि|mकामा पनि ४२ प्रतिशत विवाह १८ वर्ष नपुग्दै हुने गरेको पाइएको छ । यसरी प्रतिवर्ष विश्वमा एक लाखजति केटाकेटीहरू बालविवाहको सिकार हुने गरेका छन् ।
बालविवाह रोक्न धेरै देशका सरकारहरूले प्रतिबद्धता जनाइसके तापनि धेरैजसो दक्षण्िा एसियाका देशहरूले अझै पनि बालविवाहको प्रचलन रोक्नसकेका छैनन्, जसको निम्ति धेरैजनाको सक्रिय सहयोग र समन्वय आवश्यक छ । नेपालमा पनि बालविवाहको नियन्त्रणका लागि प्रयास नभएको होइन, तर पनि तराईका केही जिल्लामा बालविवाहको समस्या अझै ६०-७० प्रतिशतसम्म भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । रूपन्देहीको पकलिहवा गाविसलाई यही नोभेम्बर ९ मा बालविवाह मुक्तक्षेत्र घोषणा गर्ने प्रतिबद्धता गरिएको छ । रूपन्देही र नवलपरासीका विभिन्न गाविसमा किशोरीहरूका लागि १०० भन्दा पनि बढी सम्वाद केन्द्रहरू छन्, जहाँ दलित तथा सिमान्तकृत बालिकाहरूले जीवन उपयोगी शिक्षाहरू लिएर आफ्नोमात्र होइन, समाजकै रूपान्तरणका लागि कार्य गरिरहेका छन् ।
बालविवाहबाट किशोरीहरूका जीवनमा पर्ने नकारात्मक प्रभावहरू थाहा हँुदाहुँदै पनि केटाकेटीहरूको सानै उमेरमा विवाह गर्न बाबुआमाहरू उत्प्रेरित हुने गर्छन् । यसको सबैभन्दा ठूलो कारण हो, समाजमा चल्दै आएको प्रचलन, परम्परा र मनोवृत्ति जसले बाबुआमाको मनमा गहिरो छाप पारेको हुन्छ, जसलाई हटाउन पनि मुस्किल हुन्छ । तर किशोरीहरू स्वयम् नै आज परिवर्तनका सम्वाहक बनेका छन् । पकलिहवा गाविसका संस्कार सम्वाद केन्द्रकी १६ वषर्ीया पि्रयन्का हरिजनले सम्वाद केन्द्रका किशोरी र एनिमेटरको सहयोगले बाबुआमालाई बालविवाहको असरबारे सचेत गराई आफूलाई बालविवाह हुनबाट बचाइन् । उनले भनिन्, मैले आफूलाई बालविवाह हुनबाट बचाएँ, तर मजस्तै कैयौं बालबालिकालाई यो समस्याबाट बचाउन म प्रण गर्छु । म अब आफूलाई पढाइमा मात्र केन्दि्रत गर्छु । शिक्षा र सीप सिकेपछि मात्र २२ वर्ष पुगेपछि विवाह गर्छु । अहिले पि्रयन्काजस्तै धेरै किशोरीहरू बालविवाह विरुद्ध आवाज उठाइरहेका छन् ।
बालविवाहको दुष्प्रभावबारे ती किशोरीहरूजस्तै अब सबैले खुल्ला छलफल र बहस चलाउनुपर्ने आवश्यकता छ । बालविवाहकै कारण धेरै किशोरीहरू शिक्षाको उज्यालो घामबाट बञ्चित छन्, जुन उनीहरूको मौलिक अधिकारको हनन पनि हो । बालविवाहकै कारण कैयौं किशोरीहरूले बच्चा पाउने उमेर नभइकनै गर्भवती हुन बाध्य हुुनुपरेको छ र अकालमै उनीहरूले मृत्युवरण गर्न बाध्य हुनुपरेको छ । उमेर नपुगी बच्चा जन्माउँदा बच्चा पनि अपरिपक्व हुने र आमा र बच्चाको स्वास्थ नराम्रो हुने गर्छ ।
समाजमा प्रचलित बालविवाहलाई रोक्न विशेषगरी बालिकाहरूका लागि हाइस्कुलसम्मको शिक्षा अनिवार्य र निशुल्क हुनुपर्छ । अनिवार्य शिक्षा भएपछि बाबुआमाहरूले बाध्य भएर छोराछोरीहरूलाई स्कुल पठाउनुपर्ने हुन्छ । बालविवाह बढी हुने दलित र अत्यधिक सामाजिक र आर्थिक रूपमा पछाडि पारिएका समुदायहरूलाई विशेष प्राथमिकता दिनुपर्छ । स्कुलहरूको शैक्षकि सामग्रीहरूमा पनि बालविवाहका नकारात्मक प्रभावबारे जानकारी गराउनु जरुरी छ । स्कुलमा बालिकाहरूको संख्या बढाउनुका साथै उनीहरूलाई बीचैमा स्कुल छोड्ने प्रवृत्तिमा रोक लगाउनेतर्फ पनि गम्भीर ध्यान पुर्याउनु आवश्यक छ । कति समुदायमा अझै छोरीको शिक्षामा लगानी गर्नु अनुत्पादक भन्ने धारणा विद्यमान छ, जसलाई हटाउनु त्यतिकै जरुरी पनि छ । धेरै अनुसन्धानले के देखाएको छ भने बालविवाहलाई रोक्ने सबैभन्दा प्रमुख उपाय शिक्षा नै हो । यसैगरी सञ्चारमाध्यमको पनि बढीभन्दा बढी प्रयोग गरी बालविवाह र यसको नकारात्मक प्रभावबारे जागरण गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।