प्रा.डा. विद्यानाथ कोइराला
बहस
हिजो र आजका हामी
संस्कारले हामीलाई तरेली (hierarchy) मा बस्न सिकायो । त्यसैले हामी तरेलीमै हुर्कियौँ । त्यहीँ शिक्षण गर्न थाल्यौँ । शिक्षण गर्दा पनि हामी तरेलीमै रहयौँ । त्यसैले विद्यार्थीभन्दा हामी ठूलो । एसएलसी नगर्ने भन्दा गर्ने ठूलो । एसएलसीभन्दा आइए ठूलो, आइएभन्दा बिए । बिएभन्दा एमए, एमएभन्दा पिएचडी । यही बुद्धि हामीले कक्षाकोठामा हाल्यौँ । क्याम्पस र विश्वविद्यालयमा पढ्ने ठूला, स्कुले साना ।
अझ बाल विकास झन् सानो । प्राथमिक कक्षा पनि त्यही हो । परिणामतस् हाम्रा व्यवहार प्नि त्यस्तै बने । बच्चाहरू पिट्ने, ठूलासँग पिटिएला कि भनी डराउने । तर, अहिलेको समता र समानताको बुद्धिले हाम्रा सोचमा फरक ल्याउँदै छ । बोलीमा फरक, तँबाट तपार्इंमा । हजुरमा । त्यसैले विद्यार्थीलाई ‘तँ’ भन्न डराउँछौं । तपार्इं र हजुर भन्न थालेका छौँ र सिकाएका पनि छौँ । यस अर्थमा हाम्रो बोलीको तह भत्किँदै छ । त्यही भत्काइमा हामी अभ्यस्त हुँदै छौं । बालमैत्री बसाइको अवधारणाले हाम्रो हैकमी बसाइमा चुनौती ल्याएको छ ।
विद्यार्थी र आफ्नो तहको फरक घटाउँदै लगेको छ । शिक्षक संघ, संगठन, युनियन र महासंघको अवधारणाले हामीलाई हिजोको तहबाट झिक्तै छ । नयाँ तह बन्दै छ । नेतृत्वको तह । नेतृत्वमा हुने ठूला, अरू साना । शक्तिकेन्द्र नजिक हुने ठूला, नहुने साना । किनकि त्यहाँ सबै तहका शिक्षकको प्रतिनिधित्व हुन पुग्यो । नयाँ गतिशीलता जन्मियो । विद्यार्थी युनियनले पनि त्यही कुरा देखायो । बाल अधिकारको चिन्तनले पिट्ने संस्कारमा चुनौती दियो । गाली गर्ने संस्कारलाई हतोत्साहित गर्यो ।
परिणामतस् हामी शिक्षकले विद्यार्थी तह लगाउने रणनीति बदल्न थाल्याँै । हिजो हामी शिक्षक जानकार थियौँ, विद्यार्थीभन्दा जान्ने । आजको बढ्दो प्रविधि मोहले स्थिति भिन्न गराएको छ । बालबालिका जान्ने बनेका छन् । हामी क्रमशस् नजान्ने बन्दै छौँ । यस स्थितिमा संज्ञानात्मक चिन्तनका हामी निर्माण र विनिर्माणमा रूपान्तरित हुन बाध्य छौँ । कोही स्वेच्छाले पनि रूपान्तरित भएका छौँ ।
अलमलिएका हामी
हिजो हामीलाई कुनै न कुनै आड थियो । धर्मको आड । संस्कृतिको आड । सम्प्रदायको आड । राजनीतिको आड । अहिले आडहरू खुस्किँदै छन् । मूलत: राजनीतिक आड कमजोर भएको छ । साम्यवादीहरू शत्रु खोजिरहन्थे । अब शत्रु नै रहेनन् । प्रजातन्त्रवादीहरू लोकतन्त्र भनिरहन्थे । देश लोकतान्त्रिक गणतन्त्र बनिसक्यो । प्रजातन्त्रवादीले खोजेको लोकतन्त्र । साम्यवादीले खोजेको गणतन्त्र । संस्कारतन्त्रीहरू राजा खोज्थे । तिनको नेतृत्व क्षमता कमजोर भइसक्यो । पुस्तौनी हस्तान्तरणको सम्भावना पनि कम हुन पुग्यो ।
जात–जातीय, भाषिक, धार्मिक, क्षेत्रीय राजनीतिज्ञ बलवान् बनिसके । शक्ति सन्तुलन फेरबदल गर्नसक्ने भइसके । यस स्थितिमा हिजोका आड सबै मक्किए । परिणामतस् शिक्षक अल्मलिन थाल्यौँ । मक्किएकै आडमा अडिने कि रु नयाँ आड खोज्ने कि रु यही वेलामा राजनीतिज्ञले भन्न थाले, अब शिक्षा बदलौँ । बदल्ने तपाईंहरूले हो । यो भनाइले हामीलाई आडबोधबाट झिक्न थाल्यो । कर्तव्यबोधमा लान थाल्यो । हाम्रा संघ–संगठन र महासंघले पनि हामीलाई कक्षाकोठामै धकेल्न थाले । परिणामतस् हाम्रा हिजोका आडमा आफैँले प्रश्न गर्ने परिवेश बन्यो ।
यस स्थितिमा हामी अलमलमा रह्यौँ । आड फेर्ने कि आदत फेर्ने रु आड फेरेर जिउन बढ्दो जनसचेतनाले पनि दिएन । त्यसैले हाम्रो अलमल अब सङ्लिन थालेको छ । कक्षाकोठा पहिला । अधिकार दोस्रो । यसरी हामीले अलमलिने बिन्दू फोर्न थालिसक्यौँ । कति शिक्षकले पहिले नै अलमल तोडेका थियौँ । कति अहिले तोड्ने क्रममा छौँ । कति दाउ खोज्दै छौँ । कोही सेवा परिवर्तन गर्ने मुडमा छौँ ।
अपेक्षित हामी
हामीलाई सबैले वर्गीकरण गरिसके । कोही चाहनावाला । कोही बहानावाला । कोही साधनावाला । कोही नजान्नेवाला । कोही अटेरवाला, अलमस्तीवाला । यो चिनारीले हामीलाई बाटो दिएको छ । चाहनावालाहरूले अरूले के गरे म के गर्नसक्छु भन्नुपर्ने भयो । घरछिमेकीसँग सिक्ने । स्वनामधन्य निजी स्कुलसँग सिक्ने । राम्रा सरकारी स्कुलसँग सिक्ने । आफ्नै अनुभूतिसँग सिक्ने । बहानावालाहरूले कि त मैदान छोड्ने वा चाहनावाला बन्ने । साधनावालाहरू नवीन खोजमा लाग्ने । नजान्नेवालाहरूले चाहनावालाहरूको तरिका अपनाउने । अटेरवाला र अलमस्तीवालाले बाहनावालाको नियति भोग्ने ।
समकालीन समुदायले यही खोजेको छ । त्यसका निम्ति हामीले आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्न थाल्नुपर्छ । मोबाइलबाट कसरी पढाउने भनेर, रेडियो र टिभीबाट कसरी सिकाउने भनी घोत्लिएर । पत्रिकाबाट कसरी अध्ययन गराउने भनी सोचेर । अन्तर्वार्ता, अवलोकन र प्रत्याभूतिबाट कसरी ज्ञान अर्जन गर्ने भनी चिन्तनशील भएर । किताबबाट मात्रै पढ्ने, पढाउने दिनहरू गए । त्यसैले अबको विद्यार्थीले शिक्षासम्बन्धी जानकारी दिने वेबसाइट खोजे ।
बाल वेबसाइट, युवा वेबसाइट, जनावरसम्बन्धी वेबसाइट । विज्ञानसम्बन्धी वेबसाइट । थ्रिजीका प्रयोगकर्ताले जहाँ पनि खोज्ने भए । वाइफाईका पहुँचवालाले निश्चित ठाउँमा खोज्ने भए । यी पहुँचवाला अरूका शिक्षक बन्ने भए । बनाउनैपर्ने भयो । अबको विद्यार्थी जहाँ पनि विषयवस्तु देख्ने भयो । कारण खोज्ने भयो । असरको विश्लेषण गर्ने भयो । यस स्थितिमा भोलिको शिक्षकले खोजाउनुपर्ने भयो ।
किन स्टिलको गिलासमा राखेको चिया बढी तातो भयो रु किन काँचको गिलासमा राखेको चिया कम तातो भयो ? किन प्लास्टिकको गिलासमा चिया खानुभन्दा माटोको भाँडामा चिया खानु उपयुक्त ठानियो रु प्रत्येक कुरामा उसले कारण खोज्छ । असर खोज्छ । ती दुईको सम्बन्ध खोज्छ । ख्यालख्यालमै विज्ञान बुझिसक्छ ।
त्यही चियामा चिया कति छ ? पानी कति ? चिनी कति ? यी थरीथरीका गिलासको आकारमा चिया कति जान्छ ? यो खोजले भोलिको विद्यार्थीले गणित बुझिसक्छ । अनुपात । नाप । नापको किसिम । विभिन्न भाँडामा चिया पिउँदाको अनुभूति खोज्छ । अनुशरणात्मक अनुभूति । अनुकरणात्मक अनुभूति । आत्मानुभूति । यसो गर्दा विद्यार्थीले साहित्य बुझिसक्छ ।
आ–आफ्ना भाषाको साहित्य । एक–अर्काको भाषामा रूपान्तरण गर्दाको अप्ठेरो तथा मज्जाको साहित्य । यसरी हेर्दा भोलिको विद्यार्थी किताबमा अटाउँदैन । किताब, जीवन र कल्पनाबीच अन्तरसम्बन्ध खोज्छ । यही अन्तरसम्बन्धबाट ऊ विज्ञ बन्छ । बनेकै छ । किनकि ऊ जन्मँदै धेरै पाते भएको छ । हामी थरीथरीका शिक्षक छौँ । बजारका होटेलजस्ता । भोलिको विद्यार्थीले हामी कुनथरी भनी खोज्दैन । बरु किन स्विकार्यौँ त त्यो सर्त भन्न थाल्छ । त्यो भनाइले हामीलाई थप ग्लानि दिन्छ । यो ग्लानिबाट बच्न हामीले शिक्षक महासंघलाई गुहार्नुपर्छ । अर्थात् यो आन्तरिक समस्या बन्न जान्छ । अहिलेको जस्तो सार्वजनिक बन्दैन ।
अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था एवं संयुक्त राष्ट्रसंघीय संस्थाका कर्मचारीको तलबजस्तो हुन्छ । कसैले कसैलाई नभन्ने तलब । नभन्ने सुविधा । त्यस स्थितिमा दुई चिन्तन हुन्छ । घटाघट । न्यूनतमबाट बढाबढ । यी दुवै अवस्थामा शिक्षकले आफूलाई ‘काम नै भगवान्’ भन्ने चिन्तन बोक्नुपर्ने हुन्छ । काम नगरी दाम लिए हरामीको खाना हुन्छ भन्ने सोच लिनुपर्छ । परिणामतस् झुन्डिएर, थर्काएर र भनसुन लगाएर जागिर अड्याउने अहिलेको संस्कार स्वतस् बदलिन्छ ।
निचोड
हामी के थियौँ प्रश्न रहेन । के बन्न चाहन्छौँ भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्नु जरुरी बन्यो । साधक ? त्यसो भए नवीन सोचका धनी बनौँ । चाहनावाला ? त्यसो भए जे पनि, जहाँ पनि र जोसँग पनि सिक्न थालौँ । मैदान छाड्ने रु त्यसो भए खुसीसाथ नयाँ पुस्तालाई ठाउँ दिऔँ । खराब रु त्यसो भए बदनाम बनिरहौँ । शिक्षक समुदायलाई बदनाम गराइरहौँ । हाम्रै रहरमा भोलिको नेपालको भविष्य छ ।
सोचौँ बहानाबाजका हिजोका आडहरू मक्किइसके । अब थाम्ने कोही छैनन् । हुँदैनन् । थामिहाले भने पनि त्यो बाल्यावस्थामा ओछ्यानमा पिसाब गर्दाको तातोझैँ हो । निर्णय हामी शिक्षकको, व्यक्तिगत रूपमा, सामूहिक रूपमा ।
साभार :नयापत्रिका