शिक्षाविद् प्रा.डा. विद्यानाथ कोइरालाले विद्यालय शिक्षा नीति कस्तो हुनुपर्दछ भनेर व्यक्तिगत रुपमा मस्यौदा तयार गर्नुभएको छ । उहाँले वहस सिर्जना गर्न यो मस्यौदा तयार गर्नुभएको हो । मस्यौदाका प्रतिहरु उहाँले शिक्षा मन्त्रालयका पदाधिकारीहरुलाई पनि हस्तान्तरण गर्नुभएको छ । उहाँले यसबारेमा आफ्ना सुझावहरुको पनि अपेक्षा गर्नुभएको छ ।
प्रस्तावित विद्यालय शिक्षा नीति,२०७२
नीति १ः– सबै बालबालिकालाई अनिवार्य एवं निशुल्क रुपमा आधारभूत शिक्षा उपलव्ध गराइने छ ।
रणनीतिः– स्थानीय सरकारले अनिवार्य तथा निशुल्क शिक्षाको जिम्मेवारी लिने छ ।कार्यनीतिः– बालबालिकाको सामाजिक एवं आर्थिक अवस्थालाई दृष्टिगत गरी अनिवार्य एवं निशुल्क आधारभूत शिक्षाको लागि नियमित एवं खुला मोड प्रणाली लागु गरिने छ । स्थानीय विद्यालयमार्फत द्वैध मोड लागु गरिनेछ । अनौपचारिक शिक्षा सञ्चालक तथा तिनका संयन्त्रहरु विद्यालयद्धारा सञ्चालित द्वैध मोड प्रणालीलाई प्राविधिक सहयोग उपलव्ध गराउँने छन् ।
क्Should we say something about how economically disadvantaged region (where local govt can't raise fund to invest in education) will manage.।
नीति २ः– खुला शिक्षालयहरुलाई सँस्थागत गरिने छ ।
रणनीतिः– उपलव्ध आम सञ्चारका साधनहरुको उपयोग गरिने छ ।
कार्यनीतिः– आम सञ्चारका साधनहरुलाई एक अर्काको परिपूरक हुने गरी विकसित गरिने छ ।तीनै तहका सरकारको तहमा कार्यान्वयन भएका खुला शिक्षालयका कार्यक्रम सम्वन्धी प्रतिक्रिया बटुल्न र आवश्यक सर सल्लाह दिन आम सञ्चारसंग सम्बद्ध व्यक्तिहरुलाई सञ्चालन गरिने छ । खुला शिक्षालयहरुलाई औपचारिक शिक्षालयका पूरक एवं स्वतन्त्र डिग्री प्रदायक सँस्थाको रुपमा विकसित गरिने छ ।
नीति ३ः– प्राविधिक एवं व्यावसायिक शिक्षालय प्रभावकारी बनाउँन तीन खुट्टे नीति अपनाइने छ । पहिलो खुट्टा अन्तर्गत एकल तथा बहु प्राविधिक÷व्यावसायिक शिक्षालयहरुको विस्तार गरिने छ । दोस्रो खुट्टा अन्तर्गत परियोजना कार्य तथा अन्य शैक्षणिक उपायबाट सबैलाई प्राविधिक तथा व्यवसायउन्मुख बनाइने छ । तेस्रो खुट्टा अन्तर्गत विशेष तालिम दिने सँस्थाहरुसँग सहकार्य गरिने छ ।
रणनीतिः–निजी तथा सरकारी संघ सँस्थाहरुलाई प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा विस्तारका लागि क्रियाशील बनाइने छ ।
कार्यनीतिः– जिल्लाका कुन कुन विद्यालयमा के कस्ता संभावनाहरु छन् भनी खोजी गरिने छ । संभावनाको आधारमा विद्यालयले अनिवार्य रुपमा उल्लेखित तीनवटै,, दुईवटा, वा कुनै एउटाखुट्टाको उपयोग गर्ने छ ।
नीति ४ः– बहुमोडेलका बालविकास कार्यक्रमहरुको परीक्षण एवं सञ्चालन गरिने छ ।
रणनीतिः– एकल, द्वैध, वा एकीकृत बहुमोडेलका बालविकास कार्यक्रमहरुको परीक्षण एवं सञ्चालन गरिने छ ।
कार्यनीतिः– केन्द्रमा आधारित बालविकास कार्यक्रम सञ्चालन गरिने छ । विद्यालयमा आधारित बालविकास कार्यक्रम सञ्चालन गरिने छ । छरिएको वस्तीका लागि घरमा आधारित बालविकास कार्यक्रम सञ्चालन गरिने छ ।विद्यालय एवं क्याम्पसका विद्यार्थीहरुलाई बालविकास कार्यक्रमको अभिमुखीकरण गरिने छ ।
नीति ५ः सबै तहका शैक्षिक कार्यक्रमहरुलाई सुनिश्चित ढँगले गुणस्तरीय बनाउनका लागि बहुबैकल्पिक उपायहरु अपनाइने छ ।
रणनीतिः– शिक्षक, अभिभावक, एवं विद्यार्थीको तयारी गरिने छ । आवश्यकता अनुसारका भौतिक सुविधाहरु उपलव्ध गराइने छ । सरकारका तीनवटै तहका लागि अपेक्षित गुणस्तर मापकहरु तयार गरिने छन् ।
कार्यनीतिः– स्वतालिम, जोडी–तालिम, समूह तालिम र सामूहिक तालिमका प्याकेजहरु बनाइने छ ।निर्मित तालिम प्याकेजहरुलाई सञ्चारका बहु साधनहरुमार्फत सबैका पहुँचमा पु–याइने छ । विद्यार्थी, शिक्षक एवं अभिभावहरुको अध्ययन चक्र (reading circle) बनाइने छ । अध्ययन चक्रहरुको सञ्चालन गरी शिक्षक, विद्यार्थी र अभिभावकमा अध्ययन संस्कृति (भिबचलष्लन अगतिगचभ) को सुनिश्चित गरिने छ । सरकारका तीनै तहका लागि निर्धारित शैक्षिक गुणस्तरमापन अनुसार प्रत्येक शिक्षण सँस्थाहरुले आफनो शैक्षिक स्तर सुनिश्चित गर्नेछन् ।
नीति ६ः– शैक्षिक अनुसन्धानलाई सँस्थागत गरिने छ ।
रणनीतिः– सबै तहका शिक्षक एवं विद्यार्थीलाई अनिवार्य रुपमा अनुसन्धानमा संलग्न गराइने छ ।
कार्यनीतिः– शिक्षणकलाको रुपमा अनुसन्धानलाई सँस्थागत गरिने छ । माथिल्ला कक्षाहरुमा शिक्षक, विद्यार्थी एवं अभिभावकको सहभागितात्मक अनुसन्धान कार्य लागु गरिने छ । प्रत्येक शिक्षालयमा अनुसन्धान कोष खडा गरी त्यसैबाट अनुसन्धानलाई सँस्थागत गरिने छ ।
रणनीतिः– सानै तहदेखि सिकाइ संस्कृतिको विकास गरिने छ । सिकाइ संस्कृतिलाई विविध उपायहरुबाट सँस्थागत गरिने छ ।
कार्यनीतिः– विद्यार्थीलाई सर्जक लेखाइका लागि उत्प्रेरित गरिने छ । एक अर्काले लेखेका कुराहरु पढ्ने पढाउने संस्कारलाई सँस्थागत गरिने छ । टोल टोलमा पुस्तकालय र सिकाइ स्थान (learning node) स्थापना गरिने छ । सिकाइ चक्रलाई सँस्थागत गरिने छ । विभिन्न स्रोतबाट आर्जेका ज्ञान एवं सीप बाट्न सिकाइ आदान प्रदान गर्ने प्रबन्ध मिलाइने छ ।
नीति ७ः– अनौपचारिक शिक्षालाई औपचारिक शिक्षाको समकक्षी, परिपूरक र प्रतिस्पर्धी बनाइने छ ।
रणनीतिः– पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक, शिक्षक, अभिभावक र विद्यार्थीलाई अद्यावधिक गरिने छ ।अद्यावधिक गर्न आम सञ्चारका साधनहरुको सँस्थागत प्रयोग गरिने छ ।
कार्यनीतिः– समकक्षता सूची तयार पारिने छ। सबै विद्यार्थीलाई परिपूरक कोर्षको रुपमा अनौपचारिक शिक्षा मार्पmत सांदर्भिककोर्षहरु पढ्न अनिवार्य गरिने छ । मौखिक साक्षरता देखि खुला शिक्षा तहसम्मका सबै शिक्षार्थीलाई स्व सिकाइ, जोडी सिकाइ, समूह सिकाइ, जन सिकाइ (mass learning) का कार्यक्रममा आवद्ध गरिने छ । सीप र ज्ञान दुवै खाले सिकाइमा कार्यक्रम सञ्चालन गरिने छ । एक अर्को धारबाट पढेकाको समकक्षताका लागि गुणस्तर नपुगेमा पुलेसा कोर्षहरु सञ्चालन गरिने छन् ।
नीति ८ः– खुला शिक्षालयहरु सञ्चालन गर्ने दुई खुट्टे नीति अवलम्बन गरिने छ ।
रणनीतिः– सबै शिक्षालयहरुले अनिवार्य रुपमा द्वैध मोड सञ्चालन गर्ने छन् । केन्द्रले खुला शिक्षालयका कार्यक्रमहरुको संयोजन र नियमन गर्ने संयन्त्र बनाँउने छ रकार्यक्रमको अनुगमन गर्ने छ ।
कार्यनीतिः– सरकारका तीनै तहले शिक्षालयको क्षमता आँकलन गर्नेछनु । क्षमता अनुसार शिक्षालयले मौखिक साक्षरताका सूचना शिक्षादेखि लिखित साक्षरतासम्मको बहुकार्यक्रमहरु लागु गर्नेछन् । उपलव्ध संचारका साधनहरुले एक अर्काका परिपूरक हुने गरी खुला शिक्षालयका शिक्षार्थी सुहाँउदा पाठ्य÷दृश्य, श्रव्य सामग्री प्रसारित गर्नेछन् ।
नीति ९ः– निजी शैक्षिक सँस्थाहरुको व्यवस्थापन र नियमन गरिने छ ।
रणनीतिः– सरकारका तीनै तहले कहाँ र कस्तो ठाँउ वा समुदाय विशेषका लागि के कस्तो निजी शिक्षालयहरुका आवश्यकता पर्छ भनी यकिन गर्नेछन् । यकिन गरिएको आधारमा कार्यक्रम तोकी निजी शिक्षण सँस्थाहरुलाई कार्य गर्ने प्रबन्ध मिलाइने छन् ।
कार्यनीतिः– व्यवस्थापन गरिएका निजी शिक्षण सँस्थाहरुको लगानी सुरक्षाको पूर्ण प्रत्याभूति दिइने छ । निजी र सरकारी शिक्षालाई एक अर्काको प्रतिस्पर्धी एवं परिपूरक बनाइने छ ।
नीति १०ः– शिक्षालयदेखि केन्द्रसम्मको शैक्षिक लगानीलाई सूत्रीय ढँगले व्यवस्थित गरिने छ ।
रणनीतिः– केन्द्रदेखि शिक्षालयतहसम्मको लगानी सूत्र विकसित गरिने छ । सूत्रहरुलाई पारदर्शी गरिने छ ।
कार्यनीतिः– कुल आम्दानीको कम्तिमा ६०% शिक्षक तलबमा खर्चिइने छ । निजी शिक्षालय सञ्चालकहरुले १५% नाफा लिनेछन् । सबैखाले शिक्षालयहरुले ५% रकम शैक्षिक सामग्रीमा खर्चिने छन् । बाँकी २०% चाँहि विद्यालय विकासमा खर्चिने छन् । स्थानीय सरकारले आफनो आम्दानीको कम्तिमा १०% रकम शिक्षा विकासको निम्ति खर्चिने छ । यसका लागि उसले शिक्षा कर लगाउने छ ।
नीति ११ः– विद्यार्थी, शिक्षक, एवं कर्मचारी कल्याण कार्यक्रमलाई व्यवस्थित गरिने छ ।
रणनीतिः– सेवा, ऋण सुविधा, विशेष सहयोगको प्रबन्ध गरिने छ ।
कार्यनीतिः– एउटा गाँउमा कम्तिमा एक सार्वजनिक पुस्तकालयको प्रबन्ध गरिने छ । विशेष समूह र विषम आर्थिक परिस्थितिका विद्यार्थीहरुलाई छात्रवृत्ति र आवास सुविधा उपलव्ध गराइने छ । विद्यालयमा रहँदै वा विद्यालय छोडेपछि व्यवसाय शुरु गर्न आवश्यक पर्ने ऋण प्रदान गरिने छ । यी सबै कार्यका लागि प्रत्येक विद्यालयमा स्वदेशी तथा विदेशी दाताको सहयोगमा अक्षयकोष स्थापना गरिने छ ।
नीति १२ः– प्रधानाध्यापकलाई शैक्षिक व्यवस्थापनको जिम्मेवार व्यक्ति बनाइने छ ।
रणनीतिः– विद्यालय तहको सर्वस्वीकृत कार्ययोजना सहितको आवधिक प्रधानाध्यापकको व्यवस्था गरिने छ ।
कार्यनीतिः– विद्यालय विकासको प्रस्तावित शैक्षिक कार्ययोजनाको आधारमा प्रतियोगीतात्मक रुपले प्रधानाध्यापक नियुक्त गरिने छ । प्रधानाध्यापक स्वयंले बनाएकोकार्ययोजनाको कार्यान्वयन भए÷नभएको कुराको लेखाजोखा गर्न सम्बन्धित विद्यालयको शिक्षक, विद्यार्थी, अभिभावक र शिक्षाप्रेमी, राजनीतिज्ञ सहितको ७ सदस्यीय समिति गठन गरिने छ । काम समाप्त भएपछि समिति स्वतः विगठन हुने छ । समितिको लेखाजोखा अनुसार प्रधानाध्यापकको मूल्याँकन गरिने छ । प्रत्येक ३ वर्षको मूल्याँकनको आधारमा प्रधानाध्यापक पदमा बहाल राख्ने, सरुवा गर्ने, वा निस्कासन गर्ने प्रबन्ध गरिने छ ।
नीति १३ः– भाषिक व्यवस्थापनका लागि अनेकन् उपायहरु अवलम्बन गरिने छ ।
रणनीतिः– भाषिक अवस्थिति अनुसार भाषिक व्यवस्थापन गरिने छ ।
कार्यनीतिः– एकल भाषी समूह मात्र भएको कक्षा वा विद्यालयमा क्रमशः नेपाली धाषामा भाषिक स्थानान्तरण गर्ने प्रबन्ध मिलाइने छ । द्विभाषी कक्षा वा विद्यालयमा द्विभाषी शिक्षणकला अपनाइने छ । बहुभाषी कक्षामा भाषिक सहअस्तित्व (एक अर्काको भाषा सिक्ने सिकाउने, भाषिक कुना बनाउने र सबैका भाषामा सहजीकरण गर्ने) को शिक्षणकला लागु गरिने छ । विद्यार्थी, शिक्षक, अभिभावक निर्मित बहुभाषी शव्दकोष एवं बाक्यकोष बनाइने छ ।
नीति १४ः– शिक्षालाई व्यावसायिक, प्राविधिक र रोजगारोन्मुख बनाइने छ ।
रणनीतिःः–स्थानीय सरकार, परामर्श समिति, विद्यालय व्यवस्थापन समिति, शिक्षक, अभिभावक संघ, विद्यार्थी, कर्मचारी, उद्यमी र स्थानीय रोजगारदाता तथा उद्यमीहरुसंग सहकार्य गरी शिक्षालाई व्यावसायिक, प्राविधिक र रोजगारोन्मुख बनाइने छ ।
कार्यनीतिः– पढाउने पाठको स्थानीयकरण गर्ने, सान्दर्भिकरण गर्ने, राष्ट्रिय मापदण्ड अनुरुपको बनाँने, र भूमण्डलीकरण अनुकुलको बनाउने तरीकाबारे आमसञ्चारका माध्यमबाट शिक्षक तयारी गरिने छ । सम्बन्धित विद्यालयका प्रधानाध्यापक र तिनले गरेका कामको लेखाजोखा गर्न बनाइने समितिले तदनुकुलको काम भए नभएको कुराको लेखाजोखा गरी आवश्यक सुझाव दिनेछन् । सुझाव अनुसार पुनः शिक्षणकला बदल्ने काम सम्बन्धित शिक्षकको हुनेछ ।
नीति १५ः– जन शिक्षाको उत्खनन् गर्ने, तिनको बैज्ञानिकता खोज्ने र विकसित गर्ने व्यवस्थालाई सँस्थागत गरिने छ ।
रणनीतिः स्थानीय सरकारको सहयोगमा विद्यालयहरुले आफना मानवीय एवं आर्थिक स्रोत परिचालन गरी जन ज्ञान(indigenous knowledge_) एवं सीपको खोजी गर्ने छन् ।
कार्यनीतिःमानवीय एवं आर्थिक स्रोत परिचालनगर्नका लागि शिक्षक, विद्यार्थी, अभिभावकका एकल वा संयुक्त कार्यक्रम बनाइने छन् । सरकारका तीनै तहमा ती जनज्ञान तथा सीपहरुको लिखत र अनलाइन सामग्री तयार पारिने छ । ती सामग्रीको आधारमा उच्च शिक्षाका शिक्षक, विद्यार्थीको सहकार्यमा थप शोध गरी आय आर्जनको संभावना खोजाइने छ । जनज्ञान र जनसीपलाई आधुनिक बनाँउन आवश्यक पर्ने सीप एवं ज्ञान जनसमुदायलाई प्रदान गर्न विद्यालयपिच्छे स्वैच्छिक समूह गठन गरिने छ । सो समूहलाई सम्बन्धित विद्यालयका शिक्षक एवं समुदायका विज्ञहरुले सघाउने प्रवन्ध मिलाइने छ ।
नीति १४ः– स्थानीय सरकारहरुलाई शैक्षिक व्यवस्थापनको लागि जिम्मेवार बनाइने छ ।
रणनीतिः– सरकारका तीनै तहमा सरकार, कर्मचारी, स्थानीय विद्यालय एवं सामुदायिक बुद्धिजीवीहरुको शैक्षिक व्यवस्थापन समिति गठन गरिने छ । समितिहरुले आ–आफ्ना क्षेत्रमा बालविकास कार्यक्रम, अनौपचारिक शिक्षा कार्यक्रम, निजी शिक्षालय, औपचारिक शिक्षालय र धार्मिक शिक्षालयहरुको नक्साँकन, व्यवस्थापन, मिलान (merger), भौतिक सुविधा र शिक्षक दरबन्दी र शैक्षिक गुणस्तर सुनिश्चित गर्ने जिम्मेवारी लिनेछ ।
कार्यनीतिः– तीनै तहका समितिहरुलाई सबल र सक्षम बनाउन आवश्यक पर्ने नीति नियमहरु बनाइने छ । बनाइएकाथप नीति नियमका आधारमा समितिले कार्यक्रम लागु गर्ने छ ।
नीति १५ः– विद्यार्थी एवं शिक्षकलाई समालोचनात्मक एवं सर्जक व्यक्ति बनाइने छ ।
रणनीतिः– समसामयिक विषयमा बहुदृष्टिकोणहरु निम्त्याइने छ । ती दृष्टिकोणहरुबाट आउने साझा तथा नवीन सोचहरु पहिल्याउने छ ।
कार्यनीतिः– विद्यालयपिच्छे दलीय आग्रह एवं पूर्वाग्रहका आधारमा साप्ताहिक रुपमा प्यानल बनाई विषयगत छलफल गरिने छ । अन्तरपुस्तैनी सीप तथा ज्ञानहरुको बारेमा विषयगत छलफल गरिने छ । सर्जक सोचहरु निम्त्याउने र तिनको परीक्षण गर्ने सँस्कार बनाइने छ । भूकम्प, बाढी, पहिरो जस्ता प्राकृतिक एवं मानव सिर्जित समस्या र तिनका स्थानीय समाधानका बारेमा छलफल गरिने छ । जातजातीय, बर्गीय, धार्मिक, क्षेत्रीय, लैंगिक, अपाँगीय, भाषिक छुवाछुत जस्ता सामाजिक एवं आर्थिक विभेदका बारेमा प्यानल छलफल गरी स्थानीय तहमै समाधान खोजिने छ । खोजिएका समाधानका आधारमा विद्यालयले नै मानवीय समताका लागि तत्स्थानमा अभियान सञ्चालन गर्ने छ ।